Ali Şir Nevâyî’nin Biyografi/Tezkire Türündeki Risalelerinin Binası, Ağıt ve Hatırat Üslubu, Ölüm Ritüelleri

Yıl 2024, Cilt: 30 Sayı: 117, 141 - 166, 05.02.2024

Tanju Oral Seyhan

https://doi.org/10.22559/folklor.2624

Öz

Ali Şir Nevâyî, Türk edebiyatında çeşitli ilklere imza atmış bir “akıl mühendisi”dir.
Onun kaleme aldığı âlim, mutasavvıf Seyyid Hasan-ı Erdeşîr için Hâlât-ı Seyyid
Hasan Big; edîp, bestekâr, hekim ve sûfî Pehlevan Muhammed için Hâlât-ı
Pehlevân Muhammed ve eserlerini Farsça ve Arapça yazan Nakşibendî tarikatı
mensubu, âlim ve şair Abdurrahman Molla Câmî için Hamsetü’l-mütehayyirîn adlı
risaleleri Türk dünyasında Türkçe yazılmış biyografi türünün ilk örnekleridir. Ali
Şir Nevâyî’nin bu risaleler ve Mecâlisü’n-Nefâyis ile temellerini attığı bu türün
yazım metodları kendisinden sonra bu alanda yazanlar tarafından gerek Doğu
gerekse Batı Türklük sahasında uygulanmıştır. Doğu Türklük sahasında Babur Şah
Baburname’de tezkire yazımı metodunu daha geliştirmiş, alt başlıklar (Vilâdet
ü nesebi, Şekl ü şemâili, Ahlâk u etvârı, masâfları / Masâf ve uruşları, Vilâyâtı,
Evlâdı, Havâtîn u serârı, Ümerâsı gibi) kullanmıştır. Ali Şir Nevâyî’nin risaleleri
sadece teknik anlamda yazılmış biyografi değil aynı zamanda bir ağıt ve hatırat
özelliği taşırlar. Bu çalışmada bir inşa ustası, kompozitör olan Ali Şir Nevâyî’nin
temelini attığı biyografi türünün binasını/inşa metodu ortaya konulmaya çalışıldı
ve adı geçen risaleler bazı üslup özelliklerini kavramak açısından değerlendirildi.
Türkiye’de bu risalelerin metin neşri yapılmış, Türkiye Türkçesine aktarılarak
sözlük-dizini hazırlanmış; ancak dilbilgisi özellikle cümle yapısı, kültür tarihi, söz
varlığı, üslup gibi farklı açılardan metin analizi yapılmamıştır. Ali Şir Nevâyî’den
sonra kaleme alınan gerek tek kişi gerekse çok kişinin konu edinildiği tezkirelerde
biyografi yazımında bu hususiyetlerin uygulandığı tespit edildi. Türk kültür
hayatında, edebiyatında yeri olan üç kadim dost, ata sayılan yaşadıkları dönemin
önemli isimleri arasında yer alan şahıslar için yazılan biyografi, hatırat, mensur
ağıt hususiyetleri taşıyan risaleler yazılış amacına bağlı olarak ölümle ilgili âdetleri
ve söz varlığını da barındırmaktadır. Ölüm ve ölüm ritüelleri üzerine çok çalışma
bulunmaktadır. Makalede hatırat inşası ve üslup özellikleriyle birlikte eserlerin
konusu ve zengin bir malzeme sunması bakımından sadece Ali Şir Nevâyî’de
ölümle ilgili söz varlığı ve âdetler risaleler yanı sıra Münşeat, Mecâlisü’n-Nefâyis,
Muhakemetü’l-Lugateyn adlı eserlerine de bakılarak belirlenmeye çalışıldı.

Anahtar Kelimeler

Ali Şir Nevâyî, Seyyid Hasan-ı Erdeşîr, Hâlât-ı Seyyid Hasan Big, Abdurrahman Câmî, tezkire, ölüm

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: Bu makale tamamıyla özgün bir araştırma olarak planlanmış, yürütülmüş ve sonuçları ile raporlaştırıldıktan sonra ilgili dergiye gönderilmiştir. Araştırma herhangi bir sempozyum, kongre vb. sunulmamış ya da başka bir dergiye değerlendirilmek üzere gönderilmemiştir. Research and publication ethics statement: This is a research article, containing original data, and it has not been previously published or submitted to any other outlet for publication. The author followed ethical principles and rules during the research process. In the study, informed consent was obtained from volunteer participants and the privacy of the participants was protected. Yazarların makaleye katkı oranları Bu makaledeki yazar %100 düzeyinde makalenin yazılması aşamalarına katkı sağlamıştır. Contribution rates of authors to the article The author in this article contributed to the 100% level of writing of the article. Etik komite onayı: Çalışmada etik kurul iznine gerek yoktur. Ethics committee approval: Ethics committee approval is not required for the study. Finansal destek: Çalışmada finansal destek alınmamıştır. Support statement (Optional): No financial support was received for the study. Çıkar çatışması: Çalışmada potansiyel çıkar çatışması bulunmamaktadır. Conflict of interest: There is no conflict of interest between the authors of this article.

The Works of Ali-Shir Nawa’i in the Genre of Biography/ Hagiography, Elegy, and Memoir Style, Death Ritual

Öz

Ali-Shir Nawa’i is a “mastermind” who has left various milestones in Turkish
literature. His compositions, “Halat-i Seyyid Hasan Big” for the scholar and
mystic Seyyid Hasan-i Erdesir; “Halat-i Pehlevan Muhammed” for the poet,
composer, physician, and Sufi Pehlevan Muhammed; and the biographical treatises
“Hamsetu’l-mutehayyirin” for Molla Jami, a member of the Naqshbandi Sufi order
who wrote in Persian and Arabic, are among the earliest examples of the biography
genre. These works are not only biographies in a technical sense but also possess
the characteristics of elegy and memoir. In this study, the treatises were evaluated to
understand the construction and some stylistic features of the biography genre laid
down by Ali-Shir Nawa’i, a master builder and composer. Although these treatises
have been published in Turkey, translated into Turkish, and a dictionary-index has
been prepared, there has been no text analysis from various perspectives such as
grammar, cultural history, etc. After Ali-Shir Nawa’i, it was observed that these
characteristics were applied in biographical writing in later hagiographies, whether
focusing on a single individual or multiple individuals. Biographies, memoirs, and
prose elegies written for ancient friends and revered figures in Turkish cultural life,
bearing the characteristics of the mentioned treatises, also include customs and
vocabulary related to death depending on the purpose of writing. In this article,
an attempt is made to determine the construction of memoirs and stylistic features
by examining some of Nawa’i’s works, “Munshaat,” “Majalisu’n-Nafayis,” and
“Muhakamatu’l-Lugatayn.”

Anahtar Kelimeler

Ali-shir Nawa'i, Seyyisd Hasan-ı Erdeshir, Halat-ı Seyyid Hasan Big, Abdurrahman Jami, tazkira(biographical dictionaries), death

Kaynakça

• Arat, R. R. (hzl.) (1987). Gazi Zahirüddin Muhammed Babur Vekayi Babur’un Hâtıratı. Cilt II. TTK Yayını.
• Babacan, İ. (Kış 2007). 16. Asırda Osmanlı sahası şairleri hakkında yazılmış ‘Tezkire-i Mecâlis-i Şu’râ-yı Rûm’ adlı tanınmayan bir tezkire. Bilig. (40), 1-16.
• Canım, R. (2011). Lâtifi Tezkiresi’nde biyografik bilgi’nin mahiyeti ve veriliş biçimi üzerine bazı değerlendirmeler. Mustafa İsen Adına Uluslararası Sempozyum Klasik Türk Edebiyatında Biyografi. Sempozyum Bildirileri (Nevşehir, 6-8 Mayıs 2010). AKM. 153-190.
• Cemiloğlu, İ. (2011). Mecâlisü’n-Nefâyis’in dili hakkında. Mustafa İsen Adına Uluslararası Sempozyum Klasik Türk Edebiyatında Biyografi. Sempozyum Bildirileri (Nevşehir, 6-8 Mayıs 2010). AKM. 191-194.
• DLT, Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk girişmetin-çeviri-notlar-dizin. TDK Yayını.
• Eraslan, K. (hzl.) (2001). Alî-Şîr Nevâyî. Mecâlisü’n-Nefâyis. I (Giriş ve Metin); II (Çeviri ve Notlar). TDK Yayını.
• Ergene, O. (2018). Mecâlisü’n-Nefâyis’in içerdiği biyografik ögeler. Türük Uluslararası Dil ve Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi. 1 (14), 25-59.
• Ergun, P. (2013). Türk kültüründe ölümle ilgili bazı terimler. Millî Folklor. Yıl 25. (100), 134-148.
• HE, Türk, V. ve Doğan, Ş. (2015). Ali Şir Nevâyî Hayretü’l-Ebrâr. TKAE.
• HM, Abik, A.D. (hzl.) (2006). Alî Şîr Nevâyî Ḫamsetü’l-Müteḥayyirîn. Seçkin.
• HP, Eraslan, K. (hzl.) (1980). Alî Şîr Nevâyî’nin Hâlât-ı Pehlevan Muhammed Risâlesi. Türkiyat Mecmuası. 19, 99-164.
• HS, Eraslan, K. (hzl.) (1971). Nevâyî’nin Hâlât-ı Seyyid Hasan Big Risâlesi. Türkiyat Mecmuası. 16, 89-110.
• KB, Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I. Metin. TDK Yayını.
• Kılıç, F. (1994). Meşâirü’ş-şuarâ, İnceleme-Tenkitli Metin. Yayınlanmamış Doktora Tezi. GÜSEB.
• Küçük, S. (June 2012). Tezkire ve tezkirciliğin gelişimi. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi. Karabük Üniversitesi, 1(2), 14-31.
• M, Türk, V. (2020). Ali Şir Nevâyî Kitâb-ı Münşeat. TKAE.
• ML, Özönder, F. ve Barutçu, S. (hzl.) (1996). Alî Şîr Nevâyî. Muhakemetü’l-Lugateyn. TTK Yayını.
• MN, Eraslan, K. (2001). Alî-Şîr Nevayî Mecâlisü’n-Nefâyis I (Giriş ve Metin). II (Çeviri ve Notlar). TDK Yayını.
• Mullahocayeva, K. (2011). Ali Şir Nevâî’nin biyografik bilgileri içeren eserleri hakkında.
• Mustafa İsen Adına Uluslararası Sempozyum Klasik Türk Edebiyatında Biyografi. Sempozyum Bildirileri (Nevşehir, 6-8 Mayıs 2010). AKM. 493-500.
• Okumuş, Ö. (1993). Câmî Abdurrahman. TDV İslam Ansiklopedisi. 7. Cilt. 94-99.
• Öger, A. (2011). Uygur Türkleri Arasında Tezkirecilik Geleneği ve 18. Yüzyılda Yazılmış Bir Tezkire Örneği: Tezkire-i Ezizân. Mustafa İsen Adına Uluslararası Sempozyum Klasik Türk Edebiyatında Biyografi. Sempozyum Bildirileri (Nevşehir. 6-8 Mayıs 2010). AKM. 533-543.
• Öngören, R. (2013). Zikr. DİA. 44. cilt. 409-412.
• Seyhan, T. O. (hzl.) (2016). Ali Şir Nevayi- Hayretü’l-Ebrar. 1. Cilt: Karşılaştırmalı Metin. Kesit.
• TEH, Türk, V. (2018). Ali Şir Nevâyî Târih-i Enbiyâ ve Hükemâ (Metin-Aktarma-Dizin-Tıpkıbasım).
• Temel, E. (2020). Alî Şîr Nevâyî’nin Mecâlisü’n-Nefâyis tezkiresinde öne çıkan metonimik yapılar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 17 (2), 286-311.
• Togan, A. ve Velidi, Z. (1940). Ali Şîr. İslâm Ansiklopedisi. 1. Cilt, 349-357.
• Volin, S. L. (1955). leningrad kitaplıklarındaki Nevaî yazmaları hakkında. (Rasime Uygun. Çev.).TDAY Belleten. 99-141.
• Yıldız, A. (2011). Paralel Yaşamlar’dan şair tezkirelerine: Doğu ve batı biyografi yazarının kaleminden insan. Mustafa İsen Adına Uluslararası Sempozyum Klasik Türk Edebiyatında Biyografi. Sempozyum Bildirileri (Nevşehir, 6-8 Mayıs 2010). Atatürk Kültür Merkezi. 635-666.
• Zal, Ü. ve Eker, Ü. (2014). Ebû Nasr Samânî Tezkiresi. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. (4), 161-179.