Orhon Yazıtları’nda Siyasal Otoritenin/Egemenliğin Meşru Zemini Olarak Kut: Weberci Karizma Açısından Değerlendirme

Yıl 2024, Cilt: 30 Sayı: 119, 555 - 574, 01.08.2024

Faruk Manav

https://doi.org/10.22559/folklor.2670

Öz

Türk siyasal düşüncesinin yapısına, işleyişine ve nasıl olması gerektiğine ilişkin
ilk örneklere, Türk tarihi açısından olduğu kadar Türk felsefe tarihi açısından da
hatırı sayılır bir konuma ve öneme sahip olan Orhon Yazıtları’nda rastlanmaktadır.
Yazıtlarda karşılaşılan ve özellikle siyasal yönetimle ilişkisi bakımından öne
çıkan en temel kavram ya da anlayış ise kuttur. Bu nedenle kutun anlam dünyasının
çözümlenebilmesi adına, yazıtlarda yer alan ifadeler incelenmiştir. Öncelikle
kut sözcüğünün geçtiği ifadeler, ardından ise kut sözcüğünün geçmediği ancak kut
anlayışına işaret eden ifadeler detaylıca incelenmiş ve kut kavramının siyasal yönetime
nasıl zemin oluşturduğuna bağlı olarak tanımı yapılmıştır. Buna göre kut, yazıtlarda
Tanrının yönetici olacak kişiye bağışladığı, inanç temelli bir üstün nitelik
olarak betimlenirken siyasal otoriteye/egemenliğe bir tür gerekçe olarak sunulan
bir anlam dünyasına sahip bir kavram olarak tanımlanmıştır. Ardından ise Max
Weber’in otorite/egemenlik konusundaki düşünceleri irdelenerek kut anlayışıyla
karşılaştırmalar yapılmış ve çalışmanın da temelini oluşturan karizma düşüncesi
detaylıca ortaya konularak Weber’in dile getirdiği karizmatik otorite/egemenlik
ekseninde kutun karizma olup olamayacağı değerlendirilerek tartışılmıştır. Yapılan
değerlendirmede kutun; Tanrı vergisi olma, kriz durumlarında ortaya çıkma,
ekonomik kaygılardan uzak olma, aynı ailedeki başka kişilerde de görülme gibi
karizmayla benzer yönlerinin bulunduğu tespit edilmiştir. Ancak kut sahibi olan bir
kağanda karizmada olduğu gibi karizmadan alınan güçle yönetilenlerin efendisi
olmasına benzer bir yönetici kimliğinin görülmeyişi, kutun nasıl görüldüğüne ilişkin
ya da nasıl bir kabullenmenin gerçekleştiğine yönelik olarak yazıtlarda yönetilenlerin
perspektifinden herhangi bir ifadenin yer almıyor olması ve karizmanın
ortadan kalkmasına benzer şekilde kutun geri alınmasının ya da ortadan kalkmasının
gözlemlenmiyor olması gibi farklılaşan yönlerinin bulunduğu da görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Orhon Yazıtları, Weber, kut, karizma, kağan

Etik Beyan

Araştırma ve Yayın Etiği Beyanı: Bu makale, orijinal veriler temelinde hazırlanmış özgün bir araştırma makalesidir. Daha önce hiçbir yerde yayımlanmamış olup başka bir yere yayımlanmak üzere gönderilmemiştir. Yazar, araştırma sürecinde etik ilkelere ve kurallara uymuştur. Yazarların Katkı Düzeyleri: Makale tek yazarlıdır. Etik Komite Onayı: Bu çalışma için etik kurul onayı gerekmemektedir. Finansal Destek: Bu araştırma için herhangi bir finansal destek alınmamıştır. Çıkar Çatışması: Bu çalışma ile ilgili herhangi bir çıkar çatışması bulunmamaktadır.

Kut as The Legitimate Basis of Political Authority/Sovereignty in Orkhon Inscriptions: An Evaluation in Terms of Weberian Charisma

Öz

The first examples of Turkish political structure, how it operates, and what it should
resemble can be found in the Orkhon Inscriptions, which hold significant importance
in Turkish history and the history of Turkish philosophy. The primary concept
highlighted in the inscriptions, particularly in relation to political administration,
is kut. Therefore, the inscriptions were scrutinized to unpack the meaning of kut.
Initially, expressions containing the term kut were examined, followed by those
indicating its meaning even without explicitly using the word. This exploration
aimed to define how kut formed the basis of political authority. Accordingly, in
the inscriptions, kut is portrayed as a divine gift of superior quality bestowed upon
an individual by God to assume a leadership role. It is defined as a concept that
encompasses a world of meanings, serving as justification for political authority
and sovereignty. Subsequently, Max Weber’s theories on authority and sovereignty
were reviewed and compared with the concept of kut. The study discussed whether
kut could be considered a form of charisma, as defined by Weber, which forms the
focal point of this study. It was found that kut shares similarities with charisma,
such as being a divine gift, emerging during crises, being detached from economic
concerns, and appearing in different members of the same family. However, some
distinctions were identified, such as the absence of a distinct administrative identity
akin to that of a charismatic leader with kut, and the inscriptions do not provide
perspectives from the administered regarding how kut is realized or acknowledged,
akin to the acknowledgment of charisma. Furthermore, the reclaiming of kut,
similar to the dissolution of charisma, was observed.

Anahtar Kelimeler

Orkhon Inscriptions, Weber, kut, charisma, khagan

Etik Beyan

Research and Publication Ethics Statement: This article constitutes an original research paper based on original data. It has neither been published previously nor submitted for publication elsewhere. The author has adhered to ethical principles and guidelines throughout the research process. Authors’ Contributions: The article is authored solely by one individual. Ethics Committee Approval: Ethical committee approval is not required for this study. Financial Support: No financial support was obtained for this research. Conflict of Interest: There are no potential conflicts of interest related to this study.

Kaynakça

• Ağca, F. (2015). Eski Türkçe kö:k teῃri ve kö:k kalık ikilemeleri üzerine. Türkbilig, (30), 201-222.
• Ahmetbeyoğlu, A. (2020). Eski Türklerde kut ve töre bağlamında hükümranlığın hududları. Tarih Dergisi, (71), 29-50.
• Akcan, A. (2020). Eski Türklerde devlet yönetiminde hakimiyetin ilahi temelleri. MECMUA-Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (10), 303-321.
• Ayaz, E. S. (2020). Köl Tigin (K 10) yazıtındaki öd t(e)ñri kişi oglı koop ölg(e)li törim(i)ş cümlesi üzerine. The Journal of Social Science, 4 (7), 219-225.
• Ayaz, E. S. (2021). Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarındaki teŋriteg teŋride bolmış türük bilge kagan ve teŋriteg teŋri yaratmış türük bilge kagan ibareleri üzerine. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (27), 35-56.
• Aydın, E. (2019). Orhon yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor) Bilge Kültür Sanat.
• Ayverdi, İ. (2008). Asırlar boyu târihî seyri içinde misalli büyük Türkçe sözlük cilt 2. Kubbealtı İktisadi İşletmesi.
• Barutcu Özönder, F. S. (1996). Teŋriteg teŋride bolmış türük Bilge Kagan ve teŋriteg teŋri yaratmış türük Bilge Kagan ibareleri üzerine. Türk Kültürü Araştırmaları Prof. Dr. Zeynep Korkmaz’a Armağan İçinde (s. 89-100) Türk Kültürü Araştırmaları.
• Berta, A. (2010). Sözlerimi iyi dinleyin... Türk ve Uygur runik yazıtlarının karşılaştırmalı yayını (E. Yılmaz, Çev.) Türk Dil Kurumu.
• Bıçak, A. (2013). Türk düşüncesi 1-kökenler. Dergâh.
• Bombaci, A. (1965). Qutlut bolzun! a contribution to the history of the concept of ‘fortune’ among the Turks (Part One) Ural-Altaische Jahrbücher, 36, 284-291.
• Bombaci, A. (1966). Qutlut bolsun! (Part Two) Ural-Altaische Jahrbücher, 38, 13-44.
• Budac, C. (2020). Charisma: A reassessment of Max Weber’s theory. Revista Universitară de Sociologie, 16 (2), 259-265.
• Cevizci, A. (2010). Paradigma felsefe sözlüğü. Paradigma.
• Conger, J. A. (1993). Max Weber’s conceptualization of charismatic authority: Its influence on organizational research. The Leadership Quarterly, (4) 3-4, 277-288.
• Çoruhlu, Y. (2013). Türk mitolojisinin ana hatları. Kabalcı.
• Demirbilek, S. (2016). Orhon yazıtlarında geçen t(e)ŋri töp(ü)sinte tut(u)p yüg(e)rü kötürm(i)ş ibaresi üzerine. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 5 (11), 47-52.
• Dilek, İ. (2021). Türk mitoloji sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Divitçioğlu, S. (2000). Kök Türkler (Kut, küç, ülüg) Yapı Kredi.
• Donuk, A. (1978). Eski Türklerde devlet ve teşkilâtı [Yayımlanmamış doktora tezi] İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Umumî Türk Tarihi Kürsüsü.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk bengü taşları. Dergâh.
• Ergin, M. (2013). Orhun abideleri. Boğaziçi.
• Erkoç, H. İ. (2008). Eski Türklerde devlet teşkilâtı (Gök Türk Dönemi) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Fleury, L. (2009). Max Weber (I. Ergüden, Çev.) Dost Kitabevi.
• Gerth, H. H. ve Mills, C. W. (2019). Giriş: Yazar ve yapıtı (T. Parla, Çev.) (M. Weber, Yaz.) (H. H. Gerth ve C. W. Mills, Haz.) (T. Parla, Çev.) Sosyoloji Yazıları İçinde (s. 21-99) Metis.
• Gömeç, S. (2003). Eski Türk inancı üzerine bir özet. Tarih Araştırmaları Dergisi, 22 (33), 79-104.
• Gömeç, S. Y. (1996). Eski Türklerde siyasi hâkimiyet. Türk Dünyası Araştırmaları (100) 113-119.
• Kafesoğlu, İ. (2013). Türk milli kültürü. Ötüken.
• Karakaş, S. (2014). Türk tarihinde bir otorite tipi: Kagan. History Studies, 6 (4), 57-70.
• Karatay, O. (2013). Kut: Evrensel dilde Tanrı ve iyilik. Ü. Bulduk ve A. Üstün, (Ed.), Türk Tarihçiliğine Katkılar <Mustafa Kafalı Armağanı> İçinde (63-68) Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 63-68.
• Kâşgarlı Mahmûd. (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Ahmet B. Ercilasun ve Z. Akkoyunlu, Haz.) Türk Dil Kurumu.
• Kaube, J. (2020). Max Weber çağlar arasında bir yaşam (Ö. Muti, Çev.) İletişim. Koca, S. (2019). Türk kültürünün temelleri. Berikan.
• Kundakçı, D. (2016). Max Weber. Say.
• Manav, F. (2021). Orhon yazıtlarında kağanın erdemleri üzerine bir değerlendirme: Platon’a yoğun göndermelerle. Milli Folklor, 17 (130), 5-20.
• Mehmed Niyazi. (2018). Türk devlet felsefesi. Ötüken.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk yazıtları. Türk Dil Kurumu.
• Ögel, B. (2019). Türklerde devlet anlayışı. Ötüken.
• Ölmez, M. (2021). Orhon-Uygur Hanlığı dönemi Moğolistan’daki eski Türk yazıtları metin-çevirisözlük. Bilgesu.
• Özdemir, G. (2006). Türkler’de egemenlik anlayışı ve yöneten-yönetilen ilişkisi (Osmanlı dönemi’ne kadar) Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 25 (2), 103-124.
• Özdemir,G. (2014). Weberyan anlamda Türklerde otorite ve meşruiyet ilişkisi (15.yüzyıl Osmanlı dönemine kadar) Akademik İncelemeler Dergisi, 9 (2), 69-89.
• Parsons, T. (2015). Toplumsal eylemin yapısı Cilt 2: Max Weber (N. Nirven, Çev.) Sakarya Üniversitesi Kültür Yayınları.
• Platon. (2011). Devlet adamı (F. Akderin, Çev.) Say.
• Platon. (2015). Devlet (S. Eyüboğlu ve M. A. Cimcoz, Çev.) Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Samdan, Z. B. (Haz.). (2003). Kül-Tegin: Orhun-Yenisey yazıtları VI-VIII. YY. (M. A. Simçit, Çev.) TÜRKSOY.
• Swedberg, R. (2019). Max Weber ve iktisat sosyolojisi düşüncesi (C. B. Aydın, Çev.) Dergâh.
• Şen, S. (2010). Orhon yazıtlarında geçen teŋri teg teŋride bolmuş türük Bilge Kagan ve teŋri teg teŋri yaratmış Türük Bilge Kagan ifadelerinin yeni bir yorumu C. Alyılmaz, Ö. Ay ve M. Yılmaz, (Ed.), 1. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni Bildirileri İçinde (s. 251-259) Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları.
• Şirin, H. (2020). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Türk Dil Kurumu.
• Tanyu, H. (1980). İslâmlıktan önce Türklerde tek tanrı inancı. Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Türk Dil Kurumu. (n.d.). Kut. İçinde Güncel Türkçe Sözlük. Temmuz 24, 2023’te https://www.sozluk. gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• Tekin, T. (2014). Orhon yazıtları.Türk Dil Kurumu.
• Thomsen, V. (2019). Orhon yazıtları araştırmaları (V. Köken, Çev.) Türk Dil Kurumu.
• Tucker, R. C. (1968). The theory of charismatic leadership. Daedalus, 97 (3), 731-756.
• Weber, M. (2017a). Bürokrasi ve otorite (H. B. Akın, Çev.) Adres.
• Weber, M. (2017b). Meslek olarak siyaset (L. Özşar, Çev.) Biblos Kitabevi.
• Weber, M. (2017c). Toplumsal ve ekonomik örgütlenme kuramı (Ö. Ozankaya, Çev.) Cem.
• Weber, M. (2023a). Ekonomi ve toplum cilt I (L. Boyacı, Çev.) Runik.
• Weber, M. (2023b). Ekonomi ve toplum cilt II (L. Boyacı, Çev.) Runik.
• Yılmaz, G. (2014). Türk devlet felsefesinde “kut”, “erdem” ve “töre” kavramları ile bunların aralarındaki ilişki. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi, (26), 311-374.
• Yusuf Has Hâcib. (1959). Kutadgu bilig (R. R. Arat, Çev.) Türk Tarih Kurumu.
• Zeybekoğlu, S. ve Alkan, Y. S. (2021). Max Weber’in bürokrasi modeli: bir yeniden okuma denemesi. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8 (2), 651-681.