Kurban Olgusunun Kültürel Serüveni: Kuramsal ve İşlevsel Bir Çerçeve

Yıl 2024, Cilt: 30 Sayı: 120, 867 - 890, 01.11.2024

Ahmet Keskin

https://doi.org/10.22559/folklor.2756

Öz

İnsanın kendinden üstün güçlerle iletişim içinde bulunma ihtiyacı sonucunda ortaya
çıkan olguların kültürün, inanışın ve folklorun başlıca çalışma konuları içinde
önemli bir tutarı oluşturduğu bilinmektedir. Kutsalla iletişimin en arkaik araçlarından
biri olarak beliren, toplumların inanış sistemlerine ve kültürel kabullerine göre
biçimlenen kurban olgusu da bu kapsamdaki başlıca çalışma konularından biridir.
İnsanlık ve kültür tarihinde insan kurbanından hayvan kurbanına, kanlı kurbanlardan
kansız kurbanlara pek çok kurban türüyle bunların taşıdığı çok çeşitli işlevler
kurbanın kültürel serüvenini biçimlendiren ana unsurlar olmuştur. İnsanlık ve kültür
tarihindeki konumunun başat belirleyicileri olarak kurbanın işlevleri pek çok disiplin
için olduğu gibi kültür odaklı çalışma disiplinleri için de dikkat çekici bir konudur.
Kurbanın kültür tarihindeki görünümleri ve işlevleri konusunda kapsayıcı kuramsal
çalışmalara ihtiyaç duyulduğu dikkatinden hareketle hazırladığım bu çalışmada,
kurbanın kültürel serüvenini kuramsal ve işlevsel bir çerçevede ele aldım. Kurbanın
ve kurban türlerinin ortaya çıkış süreçleri odağında kurbanın başlıca işlevlerini,
kurbanla ilgili elde edilen bilimsel bulgular kapsamında oluşan yazılı kaynaklar
bağlamında inceledim. Çalışmada ilk olarak, kutsalla iletişim aracı olarak kurbanın
kültürel serüveninin ana hatları hakkında genel bir değerlendirme yaptım. Ardından,
kurbanla ilgili gerçekleştirilen çalışmalar ve kurban teorileri örnekleminde kurbanın
kuramsal çerçevesinin ana hatları üzerinde durdum. Çalışmanın devamında,
kurbanın antropolojik ve psikososyokültürel açıdan yerine getirdiği başlıca işlevlere
odaklandım. Kurbanın işlevlerini kapsayıcı alt başlıklar altında sınıflandırarak bu
işlevleri örneklerle değerlendirdim. Böylece, çalışma aracılığıyla, kurbanın kültürel
serüveninin ana hatlarını, kurbanın temel işlevleri bağlamında inceleyerek kurbanın
kültürel tarih içindeki görünümleri hakkında kuramsal ve işlevsel bir çerçeve
oluşturmaya çalıştım.

Anahtar Kelimeler

kurban, teorik ve işlevsel çerçeve, kültürel serüven

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: Bu makale, orijinal veriler temelinde hazırlanmış özgün bir araştırma makalesidir. Daha önce hiçbir yerde yayımlanmamış olup başka bir yere yayımlanmak üzere gönderilmemiştir. Yazar, araştırma sürecinde etik ilkelere ve kurallara uymuştur. Yazarların katkı düzeyleri: Makale tek yazarlıdır. Etik komite onayı: Bu çalışma için etik kurul onayı gerekmemektedir. Finansal destek: Bu araştırma için herhangi bir finansal destek alınmamıştır. Çıkar çatışması: Bu çalışma ile ilgili herhangi bir çıkar çatışması bulunmamaktadır. Research and publication ethics statement: This article constitutes an original research paper based on original data. It has neither been published previously nor submitted for publication elsewhere. The author has adhered to ethical principles and guidelines throughout the research process. Authors’ contributions: The article is authored solely by one individual. Ethics committee approval: Ethical committee approval is not required for this study. Financial support: No financial support was obtained for this research. Conflict of interest: There are no potential conflicts of interest related to this study.

Cultural Adventure of the Sacrifice Phenomenon: A Theoretical and Functional Framework

Öz

The phenomena arising from humanity’s need to communicate with superior powers
constitute a significant focus of cultural, religious, and folkloric studies. Sacrifice,
one of the oldest forms of communication with the sacred, shaped by the belief
systems and cultural norms of societies, is also a key subject. Throughout human
history, various types of sacrifices -human, animal, bloody, and bloodless- have
played a central role in shaping the cultural evolution of sacrifice. The functions
of sacrifice, as basic determinants of its role in human history and culture, are a
noteworthy subject for many disciplines, including cultural studies. This study,
addressing the need for comprehensive theoretical research on the manifestations
and functions of sacrifice in cultural history, evaluates its primary functions by
focusing on the origins and types of sacrifice. I first assess the main features of
sacrifice as a means of communication with the sacred, then explore its theoretical
framework as developed in various studies and theories. I focus on the primary
functions of sacrifice from an anthropological and psychosociocultural perspective.
The functions are categorized under detailed subheadings and analyzed with
examples. This study aims to create a comprehensive theoretical and functional
framework for understanding the cultural role of sacrifice by examining its primary
functions and historical manifestations.

Anahtar Kelimeler

sacrifice, theoretical and functional framework, cltural adventure

Kaynakça

• Adams, R. J. (1968). A functional approach to introductory folklore. Folklore Forum, 1(2), 10-12.
• Akçay, T. (2021). Arkeolojik veriler ışığında Antik Çağ’da kurban ritüeli. Selenge.
• Akkuş Mutlu, S. (2014). Eski Mezopotamya’da tanrılara sunulan kurbanlar. Tarih Okulu Dergisi, 7(17): 1-17. https://doi.org/10.14225/Joh415
• Akgün, E. (2007). Şamanist Türk halklarında kurban sungusu ve kendisine kurban sunulan varlıklar.
• Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(2), 139-153. https://dergipark.org.tr/tr/pub/bujss/ issue/3857/51565
• Aldrete, G. S. (2014). Hammers, axes, bulls, and blood: some practical aspects of Roman animal sacrifice. The Journal of Roman Studies, 104, 28-50. https://doi.org/10.1017/S0075435814000033
• Anawalt, P. (1982). Understanding Aztec human sacrifice. Archaeology, 35(5), 38-45.
• Armutak, A. (2004). Eskiçağ uygarlıklarında kurban edilen hayvanlar üzerine bir inceleme. İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 30(2), 169-180. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuvfd/ issue/18547/195798
• Ashby, A. (1988). Sacrifice. Its nature and purpose. SCM.
• Aslan, N. (2006). Iduk geleneğinin Anadolu’da yaşatılan bir şekli (Etyemez Köyü hak salımı âdeti). Türklük Bilimi Araştırmaları, XIX, 245-256.
• Aydın, A. (2005). Yahudilikte kurban fenomeni. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi] Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aydoğan, D. (2022). Kurban teorileri ve psikanalitik bakış açısı bağlamında sözleşmenin kuruluşu: Yorgos Lanthimos ve Kutsal Geyiğin Ölümü. SineFilozofi, 7(14), 215-235. https://doi.org/10.31122/ sinefilozofi.1089526
• Bascom, W. R. (1953). Folklore and anthropology. The Journal of American Folklore, 66(262), 283- 290. https://doi.org/10.2307/536722
• Bascom, W. R. (1954). Four function of folklore. The Journal of American Folklore, 67(266), 333-349. https://doi.org/10.2307/536411
• Bascom, W. R. (1983). Malinowski’s contributions to the study of folklore. Folklore, 94(2), 163-172. https://doi.org/10.1080/0015587X.1983.9716274
• Batmaz, A. (2013). Urartu dininde kurban kavramı ve kurban uygulamaları. Türk Tarih Kurumu Belleten, 77(280), 801-832. https://doi.org/10.37879/belleten.2013.801
• Beattie, J. H. M. (1980). On understanding sacrifice. in M. F. C. Bourdillon and M. Fortes (Eds.). Sacrifice (pp. 29-44). Academic Press.
• Bekki, S. (1996). Türk mitolojisinde kurban. Akademik Araştırmalar, 3, 16-27.
• Boal, B. M. (1997). Human sacrifice and religious change: The Kondhs. InterIndia Publications.
• Bogatyrev, P. (1971). The functions of folk costume in Moravian Slovakia. The Hague: Mouton.
• Bourdillon, M. F. C. and Fortes, M. (1980, Eds.) Sacrifice. Academic Press.
• Bowie, A. M. (1995). Forms and functions. A. Powell, (Ed.). The Greek World (pp. 463-482) Routledge.
• Bremmed, J. N. (2007, ed.). The strange world of human sacrifice. Peeters.
• Burkert, W. (1983). Homo necans. The anthropology of Ancient Greek sacrificial ritual and myth (P. Bing, Trans.) University Of California Press.
• Burkert, W. (1987). The problem of ritual killing. in R. Hamerton-Kelly (Ed.), Violent Origins: Walter Burkert, René Girard, and Jonathan Z. Smith on Ritual Killing and Cultural Formation (pp. 149- 176). Stanford University Press. https://doi.org/10.1515/9780804766265-006
• Carbon, J. M. (2013). Ritual problems: offering and sacrificing. Kernos, 26, 381-388. https://doi. org/10.4000/kernos.2139
• Carbon, J. M.and Ekroth, G. (2024) From snout to tail. Exploring the Greek sacrificial animal from the literary, epigraphical, iconographical, archaeological, and zooarchaeological evidence. Swedish Institute at Athens. https://doi.org/10.30549/actaath-4-60
• Carrasco, D. (2013). Sacrifice/human sacrifice in religious traditions. in Michael Jerryson, Mark Juergensmeyer, and Margo Kitts (eds.). The Oxford Handbook of Religion and Violence (pp. 209- 225). Oxford Academic. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199759996.013.0011
• Carter, J. (2003, ed.). Understanding religious sacrifice: A reader. Continuum.
• Çalış Minkan, F. (2020). Çağdaş kent kurgusunda geleneksel ritüel: Kurban. Grafiker.
• Çetin, Ö. (2008). Kurban ile ilgili inanç ve tutumlar [Yayımlanmamış Doktora Tezi] Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çetin, Ö. (2009). Kurban teorileri. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(1), 189-221. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/46997
• Çıblak, N. (2005). Mersin’de inanç merkezlerine bağlı kurban törenlerine bağlı kurban törenleri. Türklük Bilimi Araştırmaları, XVII, 155-176. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tubar/issue/16958/177070
• Çolak, F. (2006). İnsan kurban etme konulu bir Kıbrıs Türk efsanesi hakkında karşılaştırmalı bir araştırma. Türklük Bilimi Araştırmaları, 19, 293-306. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tubar/issue/16960/177103
• Davies, N. (1981). Human sacrifice: in history and today. William Morrow & Co. Derin, Ö. (2023). Göbeklitepe’ye dair felsefi bir okuma: evrenin gözü ve kadın olarak Khôra. FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 35, 237-259. https://doi.org/10.53844/flsf.1200494
• Eberhart, C. A. (2011). Ritual and metaphor: sacrifice in the Bible. Society of Biblical Literature.
• Ekroth, G. (2002). The sacrificial rituals of Greek hero-cults in the archaic to the Early Hellenistic Period (1‑). Presses universitaires de Liège. https://doi.org/10.4000/books.pulg.490
• Ekroth, G. (2007). The importance of sacrifice: new approaches to old methods. Kernos, 20, 387-399. https://doi.org/10.4000/kernos.204
• Eliade, M. (2009). Dinler tarihine giriş. (L. A. Özcan, Çev.) Kabalcı.
• Erginer, G. (1997). Kurban. Kurbanın kökenleri ve Anadolu’da kanlı kurban ritüelleri. Yapı Kredi.
• Ersal, M. (2011). Alevi inanç sistemindeki ritüellik özel terimler: musahiplik. Turkish Studies, 6(1), 1058-1083.
• Faraone, C. A. (2012). Greek and Roman animal sacrifice: Ancient victims, modern observers. Cambridge University Press.
• Finsterbusch, K.-Lange, A. (2007) Human sacrifice in Jewish and Christian tradition. Brill.
• Gencer, T. (2015). Arkeolojik bulgular ışığında, Anadolu ve Mezopotamya coğrafyasında, semavi dinler öncesinde sağlık bağlamında adak olarak verilen kurban inancı [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi] İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• Girard, R. (2003). Şiddet ve kutsal. (N. Alpay, Çev.) Kanat Kitap.
• Glassie, H. (1973). Structure and function, folklore and the artifact. Semiotica, 7(4), 313-351.
• Göğebakan, Y. (2016). Semavi ve pagan dinlerde ortak özellik olarak kurbanın resim sanatı içerisindeki yeri (Hz. İsmail/Hz. İshak’ın kurbanı ve İphigeneai’nın kurbanı). Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 36, 58-89.
• Graulich, M. (2000). Aztec human sacrifice as expiation. History of Religions, 39, 352-371. https:// www.jstor.org/stable/3176544
• Green, A. R. W. (1975). The role of human sacrifice in the ancient Near East. Scholars Press for the American Schools of Oriental Research.
• Güç, Ahmet (2002). Kurban. TDVİA, C. XXVI (ss. 433-435). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Gündem, C. Y. (2020). Eskişehir Küllüoba’da İlk Tunç Çağ III’den Orta Tunç’a geçiş evresine ait iki adak çukuru. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, 27, 81-95. https://doi. org/10.22520/tubaar2020.27.005
• Gündüz, Ş. (2008). Dinlerde tanrıya yakınlaşma aracı olarak kurban. Uluslararası Kurban Sempozyumu Bildirileri (ss. 65-74), Bayrampaşa Belediyesi.
• Hayta, G. (2021). Kutsaldan kurbana: Cer Ocağı Alevilerinde kurban ritüeli [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi] İstanbul Teknik Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Heesterman, J. C. (1993). The broken world of sacrifice: An essay in Ancient Indian ritual. University of Chicago Press.
• Heyman, G. P. (2007). The power of sacrifices: Roman and Christian discourses in conflict. Catholic University of America.
• Hubert, H. and Mauss, M. (1964). Sacrifice: its nature and function. (W. D. Halls, Trans.) Cohen & West.
• Hughes, D. D. (1991). Human sacrifice in Ancient Greece. Routledge.
• James, E. O. (1933). Origins of sacrifice: a study in comparative religion. John Murray.
• James, E. O. (1920). Sacrifice. J. Hastings (ed.). Encyclopedia of religion and ethics, C. XI (pp. 1-7). Bloomsbury T&T Clark.
• Janowitz, N. (2011). Inventing the scapegoat: theories of sacrifice and ritual. Journal of Ritual Studies, 25(1), 15-24. https://www.jstor.org/stable/44368872
• Jones, R. A. (1981). Robertson Smith, Durkheim, and sacrifice: an historical context for the elementary forms of the religious life. Journal of the History of the Behavioural Sciences, 17, 184-205. https:// doi.org/10.1002/1520-6696(198104)17:2<184::AID-JHBS2300170205>3.0.CO;2-J
• Kaval, Y. ve Taş, S. (2019). Niyaz: Tunceli’de kansız bir kurban geleneği. Journal of Turkish Studies, 14(7), 3789-3798. http://dx.doi.org/10.29228/TurkishStudies.39832
• Keskin, A. (2024). Kurban olgusunun terminolojik çerçevesi, tanımı ve tasnifi. Avrasya Terim Dergisi, 12(2), 47-52. https://doi.org/10.31451/ejatd.1517570
• Kıyak, A. (2021). Kutsal ve kutsalla iletişimin bir unsuru olarak kurban (Sinemilli Aleviler örneğinde) Erciyes Akademi, Prof. Dr. Harun Güngör Anısına Özel Sayı, 577-596. https://dergipark.org.tr/tr/ pub/erciyesakademi/issue/64717/986222
• Kitts, M. (2022). Sacrifice. Themes, theories, and controversies. Elements in religion and violence. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781108997041
• Kiyat, A. (2024). Kırgız kültüründe kanlı ve kansız kurban geleneği: tülöö. Millî Folklor, 143, 53-64, https://doi.org/10.58242/millifolklor.1306707
• Koçak, A. (2016). Mitlerle varoluş yolculuğu. Alfa.
• Korucu Yağız, F. (2019). Bizans tasvir sanatında kurban sahneleri [Yayımlanmamış Doktora Tezi] Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Köksal, H. (1985). Eski Türk toplumunda kutsal değerler ve “kurban” kavramı. Türk halk edebiyatı ve folklorunda yeni görüşler. (Feyzi Halıcı, Haz.). Konya Kültür ve Turizm Derneği, 519- 531.
• Köse, S. (2017). Alevilikte kurban ritüeline yapısal-işlevsel yaklaşım. Alevilik–Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 15, 149-172. https://doi.org/10.24082/abked.2017.15.007
• Köse, S. (2019). Alevi inanç sisteminde kurban ritüeli. İstanbul: Kesit.
• Küçükbezci, H. G. (2019). Hitit inancında farklı kurban ve sunu türleri. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 41, 139-147. https://dergipark.org.tr/tr/pub/susbed/issue/61822/924988
• Law, R. (1985). Human sacrifice in pre-colonial West Africa. African Affairs, 84(334), 53-87. https:// www.jstor.org/stable/722523
• Levenson, J. D. (1993). The death and resurrection of the beloved son: The transformation of child sacrifice in Judaism and Christianity. Yale University Press.
• Malinowski, B. (1935). Coral Gardens and their magic 2. A study of the methods of tilling the soil and of agricultural rites in the Trobriand Islands (Volume Two) The Language of Magic and Gardening. George Allen & Unwin.
• Malinowski, B. (1965). Coral Gardens and their magic. A study of the methods of tilling the soil and of agricultural rites in the Trobriand Islands (Volume One). Indiana University Press (Second Edition). Malinowski, B. (1992). Bilimsel bir kültür teorisi. (S. Özkal, Çev.) Kabalcı.
• Mayblin, M.-Course, M. (2013). The other side of sacrifice: introduction. Ethnos, 79(3), 307-319. https://doi.org/10.1080/00141844.2013.841720
• Mendoza, R. G. and Hansen, L. (2024). Ritual human sacrifice in Mesoamerica. Springer Cham. https:// doi.org/10.1007/978-3-031-36600-0
• Mizruchi, S. L. (1998). The science of sacrifice: American literature and modern social theory. Princeton University Press.
• Obbink, D. (1993). 3. Dionysus poured out: ancient and modern theories of sacrifice and cultural formation. in T. Carpenter and C. Faraone (Eds.) Masks of Dionysus (pp. 65-86) Cornell University Press.
• Ocak, A. Y. (1989). Türk folklorunda kesik baş (tarih-folklor ilişkisinden bir kesit) Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Oring, E. (1976). Three functions of folklore: traditional functionalism as explanation in folkloristics. The Journal of American Folklore, 89(351), 67-80. https://doi.org/10.2307/539547
• Önal, M. N. ve Daşdemir, C. (2022). İnsandan hayvana kurban ritüelinin değişim ve dönüşümü: Manas Destanı örneği. Bitig Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2(3), 133-148. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ bitigefd/issue/70352/1104865
• Örgel, S. (2022). Kurbanın gerekliliği: sanatta tekrarlanan kurban sembolizmi ve metaforlarının tematik bir analizi”. İDİL, 100, 1736-1749. 10.7816/idil-11-100-04
• Özkan, A. R. (2023). Dinlerde kurban kültü. Akçağ.
• Padel, F. (2000). The sacrifice of human being: British rule and the Konds of Orissa. Oxford University Press.
• Palaver, W.-Borrud, G. (2010). Violence and religion: Walter Burkert ana René Girard in comparison. Contagion: Journal of Violence, Mimesis, and Culture, 17, 121–137. https://www.jstor.org/ stable/41925320
• Parıltı, U.- Yücel, Ç. (2019). Anadolu prehistoryasında insan kurbanı ve mitolojik hikayelere yansıması. İ. O. Akkın-vd. (Eds.). Uluslararası Mitoloji Sempozyumu (2-5 May 2019, Ardahan) Bildirileri (ss. 920-938).
• Pizzato, M. (2005). Theatres of human sacrifice: from ancient ritual to screen violence. State University of New York Press.
• Ptacek, M. (2015). Durkheim’s two theories of sacrifice: ritual, social change and les formes élémentaires de la vie religieuse. Durkheimian Studies, 21(1), 75-95. https://doi.org/10.3167/ds.2015.210104
• Recht, L. (2018). Human sacrifice: archaeological perspectives from around the world. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781108610322
• Reyhan, E. (2009). The Missing God Telipinu Myth: a chapter from the Ancient Anatolian mythology. Tarih Araştırmaları Dergisi, 28(45), 85-106. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000420
• Reyhan, E. (2016). Hitit arşivlerinde Kizzuwatna kökenli “Tanrıları Çağırma Ritüelleri”. Tarih Araştırmaları Dergisi, 35(60), 1-38. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000640 Rives, J. (1995). Human sacrifice among Pagans and Christians. Journal of Roman Studies, 85, 65-85. https://doi.org/10.2307/301058
• Savaş, H. (2018). “Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy”da ritüel bir insan kurbanı var mıdır? TÜRÜK Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 1(12), 352-363.
• Schwartz, G. M. (2017). The archaeological study of sacrifice. Annual Review of Anthropology, 46, 223-240. https://doi.org/10.1146/annurev-anthro-102116-041434
• Schwartz, G. M.- Porter, A. M. (2012, Eds.) Sacred killing: The archaeology of sacrifice in the Ancient Near East. Eisenbrauns.
• Sevinç Erbaşı, F. (2023). Alaca Höyük’te Hitit bayramları ve kurban uygulamaları. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11(35), 822-845. https://doi.org/10.33692/avrasyad.1285870
• Sevinç, F. (2007). Hititlerde ölülere ve yeraltı tanrılarına sunulan kurbanlar [Yayımlanmamış Doktora Tezi] Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Shilling, C.-Mellor, P. A. (2013). “Making things sacred”: Re-theorizing the nature and function of sacrifice in modernity. Journal of Classical Sociology, 13(3), 319-337. https://doi. org/10.1177/1468795X13480643
• Simpson, J. (1967). Some Scandinavian sacrifices. Folklore, 78, 190-202. https://www.jstor.org/ stable/1258184
• Thomassen, E. (2004) Sacrifice: Ritual murder or dinner party? Selected papers and discussions from the Tenth Anniversary Symposion of the Norwegian Institute at Athens (pp. 275-283) The Norwegian Institute at Athens.
• Tuğrul, S. (2010). Ebedi kutsal, ezeli kurban. Çok tanrılılıktan tek tanrılılığa kutsal ve kurbanlık mekanizmaları. İletişim.
• Tural, M. (2022a). Psiko-fenomenolojik açıdan Yahudilikte arınma ritüelleri. Türk Din Psikolojisi Dergisi, 5, 131-168.
• Tural, M. (2022b). Psiko-fenomenolojik açıdan Hristiyanlıkta arınma ritüelleri. Türk Din Psikolojisi Dergisi, 6, 101-124.
• Türkan, A. (2022). Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam’da kurban (Ahmet Ekşi-vd., Ed.) II. uluslararası İslam kültür ve medeniyeti sempozyumu: Kurban. (ss. 37-54) Ensar Neşriyat.
• Ullucci, D. (2015). Sacrifice in the Ancient Mediterranean: Recent and Current Research. Currents in Biblical Research, 13(3), 388-439. https://doi.org/10.1177/1476993X15583943
• Uygun, A. (2019). Bir kurban ritüeli olarak kurbanın yakılması ve yağ takdimi. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 43, 148-163.
• Üren, U. (2015). Türklerde at kurbanı ve Dede Korkut’taki izleri. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 15(2), 65-74.
• Watts, J. W. (2007). Ritual and rhetoric in Leviticus: from sacrifice to scripture. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511499159
• Yavuzer, H. (2019), Türk kültüründe kurban kültü ve misafir kurbanı. Aydın Türklük Bilgisi, 5(2), 141- 147.
• Yerkes, R. K. (1952). Sacrifice in Greek and Roman religions and Early Judaism. Scribner’s.
• Yetkiner, B. (2017). Dini bir ritüel olarak kurban ritüelinin iletişim işlevi. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 62, 329-340. https://doi.org/10.16992/ASOS.13238
• Yıldız, H. (2019). Anadolu Alevî-Bektaşî inanç dünyasında kurban anlayışı ve kurbanla ilgili ritüeller. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 20, 135-152. https://doi.org/10.24082/2019.abked.231
• Yüksel, P. (2017). Kurban in Turkey: from traditional ritual to urban practice [Unpublished Master Thesis] Boğaziçi University Atatürk Institute for Modern Turkish History.