Hikâye Anlatımı Yoluyla Bilgi Aktarımı Bağlamında Bir Doğu Türkçesi Metni: Cırıŋlamaydurġan Tıllā

Yıl 2025, Cilt: 31 Sayı: 123, 757 - 770, 01.08.2025

Mohammed Kadhim Ahmed Al-gburi

https://doi.org/10.22559/folklor.3807

Öz

Orta Asya’da 18. ve 19. yüzyıllarda yaşanan siyasi gelişmeler sonucunda yazılı
Çağatayca ile başlayan mahallileşme süreci, yeni yazı dillerinin ortaya çıkmasına
zemin hazırlamıştır. Yüzyıllar boyunca Çağatay yazı dilini kullanan Doğu Türkistan
Türkleri, bu toplumsal dönüşüm döneminde Kaşgar, Yarkent ve Altışehir gibi
bölgesel ağızlardan pek çok kelime ve yapıyı yazı dillerine aktarmışlardır. Doğu
Türkçesi olarak da adlandırılan modern Uygur Türkçesine geçişin yaşandığı bu
süreçte, Uygurların zengin sözlü kültürü yazılı olarak belgelenmeye başlamıştır.
İsveçli gezginler ve misyonerler tarafından Doğu Türkistan’ın dil malzemeleri
üzerine önemli çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların bir parçası olarak,
Kaşgar’da, Doğu Türkistan’ın Müslüman nüfusuna odaklanan İsveç Doğu Türkistan
Misyonu (Svenska Missionsförbundet) himayesinde bir matbaa kurulmuştur.
Bu çalışma, Kaşgar’daki İsveç Misyonu Yayınları tarafından yayımlanan
Cırıŋlamaydurġan Ṭıllā (1913) başlıklı anlatının üslup özelliklerini incelemektedir.
Metin Hristiyanlığı yaymak amacıyla oluşturulmuş olsa da İslam dinine
ait terminolojiden yararlanmaktadır. Çalışma, metinde yer alan önemli Doğu
Türkçesi kelimelerin artzamanlı bir analizini içermekte ve tarihsel gelişimlerini ele
almaktadır. Çalışmada, Cırıŋlamaydurġan Ṭıllā adlı metinde kullanılması dikkat
çeken kelimeler (çėketkü ‘çekirge’, alvaŋ ‘vergi’, cıḳ ‘çok, fazla’, dada ‘baba’,
tögül ‘değil’, aka ‘kardeş’, yaraşa ‘uygun, yaraşır’, tos- ‘kapatmak’, ötne ‘borç’,
olda- ‘onarmak, tamir etmek’) değerlendirilmiştir. Bu kelimelerin seçilmesindeki
temel sebep, 19. yüzyıla kadar Doğu Türkistan’da kullanılan Çağatay yazı dilinde
görülmeyip bölgesel ağızların etkisiyle Doğu Türkçesinde ses/anlam değişikliğiyle
varlığını sürdürmesinin tespitine veri oluşturmalarıdır. Metinde kullanılan bu kelimeler
değerlendirildiğinde bölgesel ağızların yazı diline etki ettiği görülmektedir.
Ayrıca Cırıŋlamaydurġan Ṭıllā adlı metinde kullanılan biçem özellikleri dikkate
alındığında, kullanılan dilin okuyucu-dinleyicinin kolaylıkla anlayacağı sade bir
dille yazıldığı ve metnin hedef kitlesi olan İslam diline inanan okuyucu-dinleyicinin
mesajı reddedemeceği İslam dinine ait terminolojinin kullanıldığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Doğu Türkçesi , Doğu Türkistan , anlatı , İsveç Misyonu Matbaası , Kaşgar ağzı

Consideration of an Eastern Turki Text in the Context of the Transmission of Knowledge through Storytelling: Cırıŋlamaydurġan Ţıllā

Öz

The localization process that began with the written Chagatai language as a result
of political developments in Central Asia during the 18th and 19th centuries paved
the way for the emergence of new written languages. The Turks of East Turkestan,
who had used the written Chagatai language for centuries, integrated many words
and structures from regional dialects, such as Kashgar, Yarkent, and Altisehir, into
their written language during this period of social transformation. The process
marked the transition to modern Uyghur Turkish, also referred to as Eastern Turki,
during which the rich oral culture of the Uyghurs began to be documented in a
written form. Significant studies have been conducted on the linguistic materials
of East Turkestan by Swedish travelers and missionaries. As part of these studies,
a printing house was established in Kashgar by the missionaries under the auspices
of the Swedish Mission to East Turkestan (Svenska Missionsförbundet) which
focused on the Muslim population of East Turkestan. This study examines the
stylistic features of the narrative entitled Cırıŋlamaydurġan Ṭıllā [The Gold Coin
That Doesn’t Jingle] (1913), published by the Swedish Mission Press in Kashgar.
Although the text was created with the intent to propagate Christianity, it makes
use of Islamic religious terminology. The study includes a diachronic analysis
of notable Eastern Turki words found in the text and considers their historical
evolution. A transcription of the text can be found at the end of the study.

Anahtar Kelimeler

Eastern Turki , East Turkestan , narrative , Swedish Mission Press , Kashgar dialect

Kaynakça

• Aksaamai, O. (2022). Kıpçak grubu lehçelerinde (Kırgız, Kazak, Tatar ve Başkurt Türkçesinde) ‘değil’ kelimesinin kullanımı üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten. 74, 51-68. doi:10.32925/ tday.2022.85
• Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lûgat-it-Türkiyye. Türk Dil Kurumu.
• Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca Gülistan tercümesi (gramer-metin-dizin) [Yayımlanmamış doktora tezi] İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Berbercan, M. T. (2017). Two scholars from the Swedish Turcology: Gustaf Raquette & Gunnar Jarring. International Journal of Uyghur Studies, 10, 42-54.
• Boeschoten, H. (2023). A Dictionary of early middle Turkic. Brill.
• Buell, P. D. (2003). Historical dictionary of the Mongol world empire. The Scarecrow Press.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Courteille, P. de (1870). Dictionaire Turc Oriental. A L’imprimerie İmpériale.
• CT Cırıŋlamaydurġan ṭıllā (1913). Swedish Mission Press.
• Demir, İ. (2014). Çekirge kelimesi üzerine. Dil Araştırmaları, 14, 189-200. Drevnetyurkskiy slovar’ (1969). Nauka.
• Erbay, F. (2023a). A Treatise on commerce written in Eastern Turki: Risâle-i sevdâgerçilik. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 63 (2), 435-447. doi: 10.26650/TUDED2023-1280703
• Erbay, F. (2023b). Two stories written in Eastern Turki as part of the Swedish missionary work (Svenska Missionsförbundet) in East Turkistan. Acta Orientalia Hung, 76 (3), 469–486. doi: 10.1556/062.2023.00331 Erbay, F. (2023c). Doğu Türkçesiyle yazılmış Tahir ile Zühre hikâyesi. Paradigma.
• Erbay, F. (2024). Hristiyanlık inancına ait bir Doğu Türkçesi metni: Ṣaḥrā-yı kebīrde azıḳḳan iki birtoġḳannıŋ ḥikāyesi. UBAK 20th International Scientific Research Congress- Full Text Book (29- 30 July 2024), 88-95, Asos.
• Ercilasun, A. B. – Akkoyunlu, Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud- Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş-metinçeviri-notlar-dizin. Türk Dil Kurumu.
• Gabain, A. Von (1945). Çaştani Bey hikâyesi. (Çev. S. Himran) Bürhaneddin Erenler Basımevi.
• Gabain, A. Von (1950). Alttürkische grammatik- mit bibliographie, lesestücken und wörterverzeichnis, auch neutürkisch. Otto Harrassowitz.
• Hayward, G. W. (1869-1870). Journey from Leh to Yarkand and Kashgar, and exploration of the sources of the Yarkand river, Proceedings of the Royal Geographical Society of London, 14 (1), 41-74.
• Jarring, G. (1964). An Eastern Turki-English dictionary. Lund.
• Johanson, L. (2003). Old Uyghur, Eastern Turki, Modern Uyghur, Orientalia Suecana, LI-LII, 257-266.
• Katanov, N. F. (1976). Volkskündliche texte aus Ost-Türkistan (Ed. K. H. Menges.) Zentralantiquariat der Deutschen Demokratischen Republik.
• Kollontai, P. (2015). Storytelling in religious education. The Contested Role of Education in Conflict and Fragility (Eds. Z. Gross-L. Davies). Rotterdam: The World Council of Comparative Education Societies. 217–233.
• LÇ Şeyh Süleyman Efendi-yi Buhari (1882). Luġat-ı Çaġatay ve Turki-yi ʿOsmānī. İstanbul. Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük. (Çev. G. Karaağaç) Türk Dil Kurumu.
• Maimaitiaili, N. (2019). Çağdaş Uygurcanın ağızları ve söz varlığı [Yayımlanmamış doktora tezi] İstanbul Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Morris, L. P. (1977). British secret missions in Turkestan 1918-19. Journal of Contemporary History, 12, 363-379.
• Nadzhip, E. N. (1971). Modern Uigur. Nauka Oublishing House.
• Necipoviç Necip, E. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. (Çev. İ. Kurban) Türk Dil Kurumu.
• Özmen, M. (2012). Türkçede değil kelimesi ve kullanımları. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 29, 189-44.
• Radloff, W. (1960). Versuch eines wörterbuches der Türk-Dialecte, I-IV, Mouton&Co.
• Shaw, R. B. (1869-1870). A Visit to Yarkand and Kashgar. Proceedings of the Royal Geographical Society of London, 14 (2), 124-137.
• Starostin, S.- Dybo, A.- Mudrak, O. (2003). The etymological dictionary of the Altaic languages. Brill.
• Sülayman, E. (2013). A Study on ‘Kashgar Prints’: ‘Eastern Turki’ printed materials published by the Swedish Mission Press in Kashgar (1892-1938). International Journal of Uyghur Studies, 1 (1), 75-108.
• Talun İnce, A. (2011). Yazınsal çeviride biçem aktarımı sorunu, Folklor/Edebiyat, 17 (66), 105-120.
• Tuzgen, M. A. (1989). Türkçe-Uygurçe lugat. Milletler Neşriyatı.
• UTIL Uygur tilinin izahlık lugatı (1990-1998). 6 cilt. Millerler Neşriyatı.
• Vernadsky, G. (1936). Notes on the history of the Uigurs in the late middle ages. Journal of the American Oriental Society, 56 (4): 453-461.
• Wei C. (1989). An Introduction to the Modern Uygur literary language and its dialects. Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 79, 235-249. http://www.jarringcollection.se (Erişim tarihi 10.01.2023).