Kadınların Modernleşme Deneyimlerinden Fragmanlar: Eski Bir İşletme Kasabası Değirmisaz

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 1, 96 - 121, 27.06.2023

Biray Anıl Birer Yanık

https://doi.org/10.46655/federgi.1180517

Öz

Bu çalışmadaki amacım, 1950’li ve 1960’lı yıllarda taşrada oluşmuş bir işletme kasabasında, kadınların mekâna ve modernleşme sürecinin getirdiği yeniliklere dair deneyimlerini feminist duruş noktası epistemolojisinden yararlanarak ele almaktır. Kütahya il sınırlarına bağlı, 1960’ların ortasına kadar devlet tarafından işletilmiş Değirmisaz linyit ocağı çevresinde sanayileşmeye dayalı modern yerleşim yapıları gelişmiş, sinema ve lokal gibi sosyal tesisler ve artan nüfusla birlikte özel işletmeler kurulmuş; Değirmisaz kendine özgü koşullara sahip bir işletme kasabası haline gelmiştir. Türkiye’de ve dünyada tasarlanarak inşa edilmiş veya kendiliğinden oluşmuş işletme kasabalarının tarihi, aynı zamanda modernleşmenin de tarihine işaret eder. Modernleşme sürecini sıradan insanların modernitenin getirdiği yeni koşulları tecrübe etme biçimleri olarak yorumlayarak yola çıktığım bu çalışma kapsamında niteliksel bir araştırma yürüttüm ve Değirmisaz’da ilk gençliğini geçirmiş on iki kadının bu yenilikleri gündelik hayatta nasıl deneyimlediklerine odaklandım. Değirmisazlı kadınların anlatılarında, radyo, dergi ve dikiş makinesi gibi eve giren tüketim nesneleriyle yaşadıkları karşılaşmalar, ev çeperlerinde ve dikiş kurslarında oluşturdukları dayanışma ağları ve homososyal pratikler, sinemaya ve tren istasyonuna gitmek gibi kamusal mekân deneyimleri ön plana çıkmıştır. “Dış dünya” ile ilişkileri kısıtlamalarla örtülü olan kadınların modernleşme deneyimlerinde hiyerarşik toplumsal cinsiyet ilişkileri ve ataerkillik rol oynasa da, kadınların bu yenilikleri deneyimlemek, kendilerini kısıtlayan koşullara direnmek ve birbirleriyle dayanışma içinde olarak yanıt vermek konusunda son derece istekli oldukları görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Değirmisaz, kadın deneyimi, mekân, işletme kasabası, modernleşme

Teşekkür

Bu makale Sabancı Üniversitesi Dicle Koğacıoğlu Makale Ödülü 2020 birinciliği kazanmıştır.

Fragments of Women’s Modernization Experiences in a Company Town

Öz

This study aims to understand women’s experiences of space and the innovations brought about by the modernisation process in a provincial company town in the 1950’s and 60’s from a feminist standpoint perspective. Around Değirmisaz lignite colliery, which was operated by the state until the mid-1960s, social facilities were established with the increasing population. Over time, Değirmisaz became a company town with its own unique conditions. The history of company towns in Turkey and around the world, whether designed and built or naturally formed, runs concurrently with the history of modernisation. Interpreting the process of modernisation as being the various ways in which ordinary people experience the new conditions brought about by modernity, a qualitative research was conducted from a feminist perspective and focused on how twelve women who spent their teenage years in Değirmisaz experienced these conditions in everyday life. In the narratives of women from Değirmisaz, not only interactions with consumer objects such as radios, magazines and sewing machines but also solidarity networks and homosocial practices on the periphery of the house and in sewing courses, and experiences of being in public spaces such as the cinema and train station stand out. Although hierarchical gender relations and patriarchy play a role in the modernisation experiences of women whose relations with the “outside world” are shrouded in restrictions, it is found that women have been extremely willing to experience these innovations, to respond to the conditions that restrict them through resistance and solidarity with each other.

Anahtar Kelimeler

Değirmisaz, women’s experience, company town, space, modernisation

Kaynakça

• Ahıska, Meltem. Radyonun Sihirli Kapısı: Garbiyatçılık ve Politik Öznellik. (İstanbul: Metis, 2005).
• Akbulut, Hasan. “Cinemagoing as a heterogeneous and multidimensional strategy: narratives of woman spectators.” TOJDAC 7, no.4, (2017): 530-541.
• Akgün, Ceylan Nur. “Çocuklu Kadınların Sineması: Fedakârlık ile Hazlar Arasında Savrulmak.” Kültür ve İletişim 21, no.42 (2018): 14-31.
• Akyol, Pınar Kasapoğlu. “Geçmişten Günümüze Yaygın Eğitimde Singer Dikiş Kursları Aracılığıyla Kadın Halk Eğitimi.” Dört Öge 11 (2017): 153-168.
• Allan, Kenneth. Çağdaş Sosyal ve Sosyolojik Teori. (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2020).
• Arıtan, Özlem. “Modernleşme ve cumhuriyetin kamusal mekân modelleri.” Mimarlık Dergisi, 342 no.4, (2008): 49-56.
• Bora, Aksu. “Mesele Değiştirmektir…” Feminist Eleştiri: Arayışlar ve Müzakereler ed. Demet Gülçiçek ve Emine Erdoğan (İstanbul: Metis Yayınları, 2022), 9-13.
• Borges, Marcelo J. ve Susana B. Torres (ed.). Company Towns: Labor, Space and Power Relations across Time and Continents. (New York: Palgrave Macmillan, 2012).
• Ehsani, Kaveh. “Social engineering and the contradictions of modernization in Khuzestan's company towns: A look at Abadan and Masjed-Soleyman.” International Review of Social History 48.3 (2003): 361-399.
• Erdoğan, Emine. “Suçluyum, Çaresizim, Kızgın ve Kırgınım: Feminist Sahanın Duyguları, Gücü ve Etiği,” Türkiye’de Feminist Yöntem ed. Emine Erdoğan ve Nehir Gündoğdu (İstanbul: Metis, 2020), 278-307.
• Güler, Hasan. Patron Baba ve İşçileri: İşçi Sınıfı, Köylülük ve Paternalizm. (İstanbul: İletişim Yayınları, 2014).
• Gürboğa, Nurşen. “Emek, sermaye ve mekân üretimi: Zonguldak kömür havzasında amele köyleri projeleri.” Toplumsal Tarih 164 (2007): 28-35.
• Harvey, David. Postmodernliğin Durumu: Kültürel Değişimin Kökenleri. (çev. Sungur Savran). (İstanbul: Metis, 2010).
• Heper, Metin. Türkiye’nin Siyasal Hayatı. (İstanbul: Doğan Kitap, 2011).
• Kaynar, Hakan. Projesiz Modernleşme. (İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2012).
• Kemik, Deniz. “Hong Kong’da Yaşayan Filipinli Ev İşi ve Bakım Çalışanları ile Kadın İşverenlerin Annelik Deneyimleri.” Fe Dergi 12.1 (2020): 82-95.
• Keyder, Çağlar. “1990’larda Türkiye’de Modernleşmenin Doğrultusu.” Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik ed. Sibel Bozdoğan ve Reşat Kasaba (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998), 29-43.
• Lewis, Ronald L. “Appalachian restructuring in historical perspective: coal, culture and social change in West Virginia.” Urban Studies 30.2 (1993): 299-308.
• Mackenzie, Suzanne. “Kentte Kadınlar,” 20. Yüzyıl Kenti ed. ve çev. Ayten Alkan, Bülent Duru, (Ankara: İmge, 2002), 249-283.
• Makal, Ahmet. Ameleden İşçiye: Erken Cumhuriyet Dönemi Emek Çalışmaları. (İstanbul: İletişim Yayınları, 2018).
• Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi: Makaleler 4. (İstanbul: İletişim Yayınları, 2018).
• Mills, Amy. Hafızanın sokakları: İstanbul'da peyzaj, hoşgörü ve ulusal kimlik. (İstanbul: Koç Üniversitesi, 2014).
• Perry, Lisa. “Reflections on an Appalachian Camelot: Place, Memory, and Identity in the Former Company Town of Wheelwright, Kentucky, USA.” Company Towns: Labor, Space, and Power Relations across Time and Continents (2012): 227-250.
• Sabuncuoğlu, Burcu. Popüler Kültür ve Hayat Mecmuası. Yayımlanmamış Doktora Tezi. (İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010).
• Sancar, Serpil. Türk Modernleşmesinin Cinsiyeti. (İstanbul: İletişim Yayınları, 2013).
• Sönmez, Filiz & Arslan Selçuk, Semra. “Kayseri Tren İstasyonu ve Çevresinin Kentin Modernleşme Sürecine Katkısı Üzerine Bir Okuma” Megaron, 13, no 1 (2018): 85-101.
• Tuncer, Selda. “Dışarı Çıkmak: Özelden Kamusala Feminist Bir Saha Hikâyesi.” Moment Dergi, 2, no.2 (2015): 30-58.
• Ulutan, Burhan. Etibank: 1935-1985 (Ankara: Etibank Matbaası, 1987).
• Wylie, Alison. “Why standpoint matters.” Science and other cultures: Issues in philosophies of science and technology. Robert Figueroa & Sandra G. Harding (ed.). Routledge. (2003): 26-48.