How Can We Regain Our Philosophical Heritage Today? A Critical Inquiry on Jâbirî’s Reading of Islamic Thought

Yıl 2016, Sayı: 63, 76 - 115, 15.07.2016

Mehmet Ulukütük

Öz

Moroccan contemporary thinker Muhammad Abed Jâbirî (27
December 1935-3 May 2010) launched long-termed analyses in Islamic
thought with some concepts that he developed and put forward during his
maturity times in his career. And in this sense, he endeavored to analyze
Islamic thought by classifying its exposition, demonstration and gnosis by
benefiting from structuralist and post-structuralist philosophical approaches
in his first book Our Philosophical Heritage and Us (Nahnû ve Tûrâs) and
his second and more comprehensive book The Critique of Arab Thought.
And here we want to emphasize his analyses on Avicenna, Ghazâlî, Averroes
and philosophical studies in thirteenth century and onwards. It is
seen that the conceptualization of Missing Link (Halkatu’l-mafkuda), an
idea-which is developed with the Nahda discourses in Contemporary Arap
thought- that philosophical studies was off in Islamic world during 13.century
was also shared by Jâbirî. Howewer, Jâbirî’s analyses on why, how
and in which sense philosophical studies was over are very problematic
and doesn’t correspond to the factual situations in Ottoman philosophy
history. Both his three classification: exposition (bayân), demonstration
(burhân) and gnosis (irfân) and his opinions that the crisis among these
categories started in 6. and 7.

Anahtar Kelimeler

Jabiri, Arab-İslamic thought, Recession and Emancipation Discourses, Ottoman Period Thought, Missing-link

FELSEFİ MİRASIMIZI BUGÜN YENİDEN NASIL TEMELLÜK EDEBİLİRİZ? CABİRİ'NİN İSLAM DÜŞÜNCESİ OKUMASI BAĞLAMINDA ELEŞTİREL BİR SORGULAMA

Öz

Faslı çağdaş düşünür Muhammed Âbid el-Câbirî (27 Aralık 1935-3
Mayıs 2010) akademik kariyerinin olgunlaşma aşamalarında geliştirdiği ve
ortaya attığı bazı kavramlarla İslam düşüncesi üzerine uzun soluklu analizlere
girişmiştir. Bu bağlamda o ilk aşamada Felsefî Mirasımız ve Biz adlı
eseriyle daha sonraki aşamada ise sınırları çok daha fazla geniş ve kapsamlı
olan Arap Aklının eleştirisi projesinde yapısalcı ve postyapısalcı felsefî
ve sosyolojik yaklaşımlardan da faydalanarak İslam düşüncesini beyan,
burhan ve irfan tasnifleri yaparak analiz etmeye çalışmıştır. Biz bu makalemizde
onun bu analizlerinde İbn Sinâ, Gazzâlî, İbn Rüşd ve on üçüncü
yüzyıl ve sonrası felsefi çalışmaları hakkındaki analizleri üzerinde durmak
istiyoruz. Çağdaş Arap düşüncesinde nahda söylemleri çerçevesinde
geliştirilen Halkatu’l-mefkude (kayıp halka) kavramlaştırmasının on üçüncü
yüzyılda İslam coğrafyasında felsefe çalışmalarının bittiğini ilan eden
anlayışın Câbirî tarafından da paylaşıldığı görülür. Ancak Câbirî felsefe
çalışmalarının belirtilen tarihten sonra neden, nasıl, hangi düzeyde bittiği
ile ilgili gerekçeleri ve analizleri çok tartışmalı olup özellikle Osmanlı düşünce
tarihindeki olgusal durumlarla çok da örtüşmemektedir. Hem onun
beyan, irfan ve burhan tasnifi hem de bunlar arasındaki krizin altıncı ve
yedinci yüzyıllarda başlayıp çağdaş döneme kadar sürdüğü yönündeki kanaatleri
tartışılmayı beklemektedir.

Anahtar Kelimeler

Cabiri, Arab-İslam Düşüncesi, Gerileme ve İlerleme Söylemi, Osmanlı Dönemi Düşüncesi, Kayıp Halka

Kaynakça

• Abdülganî, Abdülmaksud, et-Tevfik beyne'd-din ve'l-felsefe inde felasifeti'l-İslâm fî’l-Endelüs, Mektebetü'z-Zehra, Kahire, 1993.
• • Aktay, Yasin, “Aklın Sosyolojik Soykütüğü: Soy Akıldan Tarihsel ve Toplumsal Akla Doğru”, Toplum ve Bilim, Sayı: 82, İstanbul 1999.
• • Alper, Ömer Mahir, “İbn Rüşd’ün İbn Sina’yı Eleştirisi: el-Fark Beyne re’yeyi’l-Hakimeyn”, Dîvân: İlmî Araştırmalar, 2001, cilt: VI, sayı: 10.
• • Alpyağıl, Recep, “Dil Oyunları’ ve ‘Aile Benzerliği’ Analojilerinden Meşşailerin Felsefe-Din Münasebetine Olan Katkılarını Yeniden Yapılandırmaya Yol Çıkar mı?”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:11, Yıl, 2005.
• • Alpyağıl, Recep, “El-İşârât ve’t-Tenbîhât’ın Dekonstrüksiyoncu Okunuşu: Dekonstrüksiyoncu Bir İbn Sînâcılığa Doğru”, Uluslararası İbn Sînâ Sempozyumu Bildiriler, 22-24 Mayıs, Cilt:2, İstanbul 2008. s. 143-152.
• • Alpyağıl, Recep, “Faslu’l-Makâl’i Wittgensteincı Bir Bağlamda Okumak” Uluslararası İbn Rüşd Sempozyumu, Sivas 2007.
• • Alpyağıl, Recep, “İslam Düşüncesinin Bünyesinde Endülüs Vizyonunu Öncelemek: Felsefî Mirasımız ve Biz Üzerine Eleştirel Notlar”, İslamiyat Dergisi, 3, 2004.
• • Arnaldez, Roger, Averroes: A Rationalist in Islam, University of Notre Dame Press, Notre Dame 2000.
• • Bâlî, İzzet,İtticâhü’l-İşrâkî fî Felsefeti İbn Sînâ, Dâru’l-Cil, Beyrut 1994.
• • Belkaziz, Abdülilah, el-İslam ve’l-hâdase ve’l-ictimau’l-siyâsî Hivârât fikriyye,Merkezu Dirasati’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut 2003.
• • Beyhem, Cemil, el-Halkat el-Mefkude fi tarih el-Arap, Kahire, 1950.
• • Bughurah, Zawawi, Michel Foucault fî al-Fikr al-’Arabi al- Mu’âsır. Dâr al-Tâlîah. Beirut 2001.
• • Câbirî, Muhammed Âbid, “Felsefe: Fennu siyâgati’l-mefahim”, eşşarku’l- evsat, Sayı: 6619, Ocak 11, 1997.
• • Câbirî, Muhammed Âbid, “Gazâlî Düşüncesinin Temel Unsurları ve Çelişkileri”, Çev. M. Okumuş, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003, cilt: XLIV, sayı: 1, s. 399-413.
• • Câbirî, Muhammed Âbid, Aqlu’l-Ahlakiyyi’l-Arabî: Dirâsah Tahlîliyyah Naqdiyyah li-Nizami'l Qayyim fî Seqâfeti'l-Arabiyyeh, Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut 2001.
• • Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-Islamic Philosophy: A Contemporary Critique, Trans. A. Abbassi, The Center for Middle Eastern Studies Austin 1999.
• • Câbirî, Muhammed Âbid, Bunyetu'l Aqli'l-Arabî: Dirâsah Tahlîliyyah Naqdiyyah li-Nuzûmi'l Marifah fî Seqâfeti'l-Arabiyyeh, Merkezu Dirâsâti'l-Vahdeti'l-Arabiyye, Beyrut 1987; Türkçesi: Arap/İslam Kültürünün Akıl Yapısı, Çev. Burhan Köroğlu, Hasan Hacaklı, Ekrem Demirli, Kitabevi Yay. İstanbul 2001.
• • Câbirî, Muhammed Âbid, Felsefî Mirasımız ve Biz, Çev. Said Aykut, Kitabevi, İstanbul 2000.
• • Câbirî, Muhammed Âbid, Tekvinu’l-Aqli’l-Arabî, Merkezu’s- Sekafiyyi’l-Arabî, Beyrut 1991. Türkçesi; Arap/İslam Aklının Oluşumu, Çev. İbrahim Akbaba, Kitabevi Yay. İstanbul 2001.
• • Câbirî, Muhammed Âbid, Turas ve’l-Hadase, el-Merkezu’s- Sekafiyyu’l-Arabî, Beyrut 1991.
• • Cebbûrî,Velâ Mehdî Muhammed Hüseyin,Câbirî- Teveccühühu el- Arabiyyü’l-İslâmiyyü ve Fikrühu’l-Felsefiyyü’l-Muasıru, (Doktora Tezi), Bağdat Ünv. Edebiyat Fakültesi, Bağdat 2005.
• • Cleveland, William, A History of The Modern Middle East, Westview, Boulder, 1994.
• • Daftary, Farhad, Muhalif İslamın 1400 Yılı İsmaililer: Tarih ve Kuram, Çev. Ercüment Özkaya, Raslantı Yay. Ankara 2001.
• • Davutoğlu, Ahmet, “İslam Düşünce Geleneğinin Temelleri, Oluşum Süreci ve Yeniden Yorumlanması”, Divan İlmî Araştırmalar Dergisi, 1996/1, s. 1-44. • Davutoğlu, Ahmet, “Takdim”, İslam Düşüncesi Tarihi, Ed. M.M. Şerif, İnsan Yay. İstanbul 1990.
• • Ebu-Rabi, Ibrahim M, “Modern Dünyada İslam Felsefesi: Arap Dünyası”, Çev. Şamil Öcal, H. Tuncay Başoğlu), İslam Felsefesi Tarihi, içinde, Ed. Seyyid Hüseyin Nasr, Oliver Leaman, Açılım Kitap, İstanbul 2007.
• • Ebu-Rabi, İbrahim, M Çağdaş Arap Düşüncesi-1967 Sonrası Arap Entelektüel Tarihi Araştırmaları, Çev. İbrahim Kapaklıkaya, Anka Yay. İstanbul 2005.
• • Eşlik, Ali, İbn Sînâ’da Hikmetü’l-Meşrîkıyye Kavramı, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2008.
• • Fazlıoğlu, İhsan, “İlim İlim Bilmektir; İlim Neyi Bilmektir”, http:// publication /articles /1.php?id=28.
• • Fazlıoğlu, İhsan, “Osmanlı Coğrafyasında İlmî Hayatın Teşekkülü ve Dâvûd el-Kayserî (656-660/1258-1261-751/1350)”, Uluslararası Dâvûd el-Kayserî Sempozyumu Tebliğleri, Kayseri 1998, s.25-42.
• • Fazlıoğlu, İhsan, “Türk Felsefe-Bilim Tarihi’nin Seyir Defteri (Bir Önsöz)”, Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi, 2005/1, Yıl: 10, Sayı: 18, s.1-57.
• • Fazlıoğlu, İhsan, “Türkiye'de/Türkçede Felsefe: VII. Oturum”, Türkiye'de/Türkçede Felsefe Üzerine Konuşmalar, Küre Yayınları, İstanbul 2009.
• • Gazzâlî, Tehâfut’ul FelâsifeFilozofların Tutarsızlığı, Çev. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu, Klasik Yay. İstanbul 2005.
• • Gencer, Bedri, İslam’da Modernleşme: 1839-1939, Lotus Yay. Ankara 2008.
• • Goichon, A. M. İbn Sînâ Felsefesi ve Ortaçağ Avrupasındaki Etkileri, Çev. İsmail Yakıt, Ötüken Yay. İstanbul 1986.
• • Griffel, Frank, “The Relationship Between Averroes and al-Ghazali as it Presents Itself in Averroes' Early writings, Especially in his Commentary on al-Ghazali's al-Mustasfa” In Medieval Philosophy and the Classical Tradition in Islam, Judaism, and Christianity. Edited by
• John Inglis, Richmond: Curzon Press, 2002. 51-63.
• • Gutas, Dimitri, “İbn Sînâ’nın Meşrıkî Felsefesi: Mâhiyeti, İçeriği ve Günümüze İntikali”, Çev. M. Cüneyt Kaya, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2000, sayı: 19, s. 185-205.
• • Gutas, Dimitri, İbn Sînâ’nın Mirası, Çev. M. Cüneyt Kaya, Klasik Yay. İstanbul 2004.
• • Güçlü, A. Baki, “Epistemolojik Engel”, Felsefe Ansiklopedisi, Ed. Ahmet Cevizci, E-Babil Yay. Ankara 2007.
• • Güçlü, A. Baki, “Epistemolojik Kopuş”, Felsefe Ansiklopedisi, Ed. Ahmet Cevizci, Ankara 2007.
• • Hanefî, Hasan, el-Yesaru’l-İslamî, Kahire 1981.
• • Hanefî, Hasan, Mine’l-Akide ile’s-Sevra, Kahire 1988.
• • Isma‘il, Mahmud. Fî Naqd Hiwâr al-Masyrîq wa al-Maghrîb bayn Hanafi wa al-Jâbiri. Ru’yah li al-Nasyr wa al- Tawzî‘, al-Qâhirah 2005.
• • İbn Rüşd, Tehafut et-Tehafut, Dar’ul-Maşrık, Beyrut 1986.
• • İbn Sînâ, Kitâbü’ş-Şifâ Metafizik II, Çev. Ekrem Demirli, Litera Yay. İstanbul 2004.
• • İbrahim, Hâmid Ali, el-Akl ve’l-Aklâniyye fi’l-Felsefeti’l-Arabiyye fî el- Endelüs ve Tecelliyatühâ inde İbni Bâcce ve İbni Tufeyl ve İbni Rüşd, Câmi’atü Dımaşk, Külliyyetü’l-Âdâb, (Yüksek Lisans Tezi), Dımaşk 1998.
• • Keskin, İbrahim, “Arap/İslam Kültürünün Yapısalcı Analizinin İmkânı: M. Â. Câbirî Örneği”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010, cilt: XIX, sayı: 1, s. 255-274 Keskin, İbrahim, Bir Yapısalcı Olarak Câbirî’de Din-Kültür İlişkisi, (Doktora Tezi), Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2009.
• • Keskin, Keskin, İbrahim, “Çağdaş Arap Düşüncesinde Gelenek ve Modernlik: Câbirî Örneği”,EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 16 Sayı: 50, Kış 2012.
• • Khan, M.S, “İbn Sina and Rationalism”, Reason and Tradition in Islam, Ed. Mahmut Haq, Institute of Islamic Studies, Aligarh 1992, s.108-115.
• • Koshul, Basit Bilal, “Ghazalî, Ibn Rushd and Islam’s Sojourn into Modernity Comperative Analysis”, Islamic Studies, 43/2, 2004;
• • Kugelgen, Anke von, “A Call for Rationalism: ‘Arab Averroists’ in the Twentieth Century”, Alif: Journal of Comparative Poetics,Sayı: 16, 1996, s. 97-132.
• • Kutluer, İlhan, “Makâmâtü’l-Ârifîn: İbn Sînâ Felsefesinde Mistik Terminoloji Sorunu”, Uluslararası İbn Sina Sempozyumu, Bildiriler, Kültür A.Ş. İstanbul 2008.
• • Kutluer, İlhan, İslam’ı Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, İz Yay. İstanbul 1996, s. 87.
• • Küyel, Mübahat Türkel, “İbn Sînâ ve Mistik Denen Görüşler”, İbn Sînâ Doğumunun Bininci Yılı Armağanı, Haz. Aydın Sayılı, Türk Tarih Kurumu Yay. Ankara, 1984, s. 769-792.
• • Laraui, Abdullah, Tarihselcilik ve Gelenek, Çev. Hasan Bacanlı, Vadi Yay. Ankara 1993.
• • Lütfi, Cum’a, Tarih Felsefeti’l İslâm fi’l Maşrik ve’l Mağrib, Kahire, 1927.
• • Meddeb, Abdelwahab, İslamın Hastalığı, Çev. H. Bayrı, Metis Yay. İstanbul 2005.
• • Moosa, Ebrahim, Ghazālī and the Poetics of Imagination, The University of North Carolina Press, United States of America 2005.
• • Özdemir,Muhammet, “Alternatif Gazzâlî Epistemolojisi Okumaları İçin Bir Deneme: Toplumsal Koşullu Bir Bağlamda ‘Cedel’ ve ‘Keşf’in Anlamı”, Fırat Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, 2011.
• • Özdemir,Muhammet, Gazzâlî’nin Tehâfütü’l-Felâsife Adlı Eserinde “Üç Mesele”nin EleAlınışı ve İbn Sînâ’nın Görüşleriyle Mukayesesi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Doktora Tezi), İstanbul 2012.
• • Redisi, Hammadi, “el-Hitabu’l-İslami Havle’l-Hadese”, el-Fikru’l- Arabî el-Musarı. Sayı.92-93, 1992.
• • Renan, Ernest, Averroès et l’Averroïsme A. Durand, Paris 1852.
• • Rouayheb, Khaled, Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century: Scholarly Currents in the Ottoman Empire and Maghreb, Cambridge University Press, New York 2015.
• • Salman Bashier, “The Long Shadow of Max Weber: The Notion of Transcendence and the Spirit of Mystical Islam”, Journal of Levantine Studies, Summer, No. 1, 2011.
• • Sharabi,Hisham Bashir, Arab Intellectuals and the West, The Formative Years:1875-1914, London1970.
• • Sheehi, Stephan, The Foundations of Modern Arap Identity, University Press of Florida, Gainesville, 2004.
• • Sheridan, Alan, Micheal Foucault: The Will to Truth, London: Tavistock Publications, 1980.
• • Tamamy, Saud M. S. Averroes, Kant and the Origins of the Enlightenment: Reason and Revelation in Arab Thought, I.B. Tauris, London and New York 2014.
• • Tarâbîşî, Naqdun Naqdu’l-Aqli’l Arabî –Vahdetu’l-Akli’l-Arabîyyetu’lİslamiyye, Dâru’l-Sâkî, Beyrut 2002.
• • Tatar, Burhanettin, “Nostalji ve Ütopya Arasında Gelenek Sorunu”, Bilimname Düşünce Platformu, Sayı: 6, 2003/4.
• • Tayyib Tizînî, Mine’l-İstişrâki’l-Ğarbî İle’l-İstiğrâbi’l-Mağribî, Bahsun fi’l-Kırââti’l-Câbiriyye li’l-Fikri’l-Arabî ve fî Âfâkiha et- Târihiyyeti, Dımaşk 1996.
• • Uludağ, Süleyman, “Tasavvuf Karşıtı Akımlar ve İbn Teymiye’nin Tasavvuf Felsefesi”, İslâmiyât Dergisi. Sayı: 3, 1999.
• • Ulukütük, Mehmet, Câbirî’de Din-Akıl İlişkisinin Epistemolojik Analizi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Doktora Tezi), Erzurum 2013.
• • Ulukütük, Mehmet, “M. Â. el-Câbirî’ye Göre Arap-İslam Kültüründeki Epistemolojik Sistemlerin Yapısal Krizinden Çıkışın İmkânı: Meşrikî Felsefe Karşısında Mağribî Felsefe”,III. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı - II (Felsefe-Tarih) 15-18 Mayıs 2014, Sakarya, 2014, s. 39-55.
• • Wahba, Mourad - Abousenna, Mona, Eds. Averroes and the Enlightenment, NY: Prometheus Books, Amherst 1996.
• • Wahyudi, Yudian, The Slogan “Back to the Qur'an and the Sunna”: A Comparative. Study of the Responses of Hasan Hanafi, Muhammad 'Abid al-Jabiri and Nurcolish Madjid, -Ph.D., dissertation, McGill University 2002.