ÜLKELERİ İNSANİ KALKINMA ENDEKSİ AÇISINDAN ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME TEKNİKLERİYLE DEĞERLENDİRME

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 4, 719 - 734, 31.12.2021

Gözde Koca , Sedef Yılmaz

https://doi.org/10.29106/fesa.991542

Öz

İnsani kalkınmayı belirleyebilmek için insan ile alakalı birçok konuya hâkim olmak gerekmektedir. Bu durum coğrafyadan coğrafyaya, ülkeden ülkeye farklılıklar göstermektedir. İnsan yaşamında sağlık, eğitim, gelir-iş gibi faktörler önemli olduğu kadar özgürlük faktörleri de önemlidir. Bu çalışmanın amacı, her ülkenin kalkınma potansiyelini gösteren 2018 insani kalkınma raporlarında yer alan boyutlara ek olarak; özgürlük boyutları eklendiğinde, ülkelerin yeni potansiyel durumlarını ortaya koymaktır. Çalışmada, Çok Kriterli Karar Verme (ÇKKV) yöntemleri kullanılmıştır. İlk aşamada yaşam beklentisi, sağlık ve gelir endeksi; sonrasında kişisel özgürlük, ekonomik özgürlük ve bireysel özgürlük endeksi belirlenerek toplamda altı boyut alınmıştır. Yaşam beklentisi, gelir ve sağlık ÇÇKV yöntemlerinden ARAS, MAUT, SAW ve Borda Sayım yöntemleri ile analiz edilmiş ardından kalkınma boyutlarına özgürlük boyutları da eklenerek ülkelerin analizleri ortaya konulmuştur. Özgürlük boyutları eklendiğinde sıralamada en çok farklılık gösteren ülkeler Katar, Brunei, Kuveyt, Umman, Suudi Arabistan olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Özgürlük, İnsani Kalkınma, Çok Kriterli Karar Verme, ARAS, MAUT, SAW

EVALUATION OF COUNTRIES IN TERMS OF HUMAN DEVELOPMENT INDEX BY MULTI-CRITERIA DECISION MAKING TECHNIQUES

Öz

In order to determine human development, it is necessary to have a good command of many human-related issues. This situation differs from geography to geography and country to country. In human life, factors such as health, education, income-job are as important as freedom factors. The aim of this study is, in addition to the dimensions included in the2018 human development reports that show the development potential of each country; when freedom dimensions are added, it is to reveal the new potential situations of countries. Multi-Criteria Decision Making (MCDM) methods were used in the study. In the first stage, life expectancy, health and income index; Afterwards, personal freedom, economic freedom and individual freedom index were determined and six dimensions were taken in total. Life expectancy, income and health were analyzed by ARAS, MAUT, SAW and Board Count methods, which are among the MCDM methods, and then the analysis of the countries was presented by adding the freedom dimensions to the development dimensions. When the freedom dimensions are added, the countries that show the most difference in the ranking are Qatar, Brunei, Kuwait, Oman, and Saudi Arabia.

Anahtar Kelimeler

Freedom, Human Development, Multi-Criteria Decision Making, ARAS, MAUT, SAW

Kaynakça

• Altintas, F. F. (2021). Ekonomik Özgürlüğün Girişimcilik Boyutunu Etkilemesine Yönelik Yapısal Eşitlik Modeli Uygulaması. İşletme Araştırmaları Dergisi, 13 (2), 1835-1855.
• Anand, S., & Sen, A. (1992). Human Development Index: Methodology and Measurement. Human Development Report Office Occasional Paper No. 12, UNDP, New York.
• Aydın, M. (2019). İnsani Gelişme ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Türkiye Üzerine Ampirik Bir Çalışma. Siyaset, Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Dergisi, 7 (4), 33-42.
• Aykırı, M., & Bulut, Ö. U. (2018). İnsani Gelişme Endeksi, İnovasyon ve Büyümenin Nedensellik Analizi. İçinde, IV. International Caucas-Central Asia Foreign Trade and Logistics Congress, September, 7-8, Didim/Aydın, 1073-1079.
• Bayramoğlu, T., Pabuçcu, H., & Boz, F. Ç. (2017). Türkiye İçin Anfis Modeli ile Birincil Enerji Talep Tahmini. Ege Akademik Bakış, 17 (3), 431-445.
• Bolat, B. A., & Çilan, Ç. A. (2007). İnsani Gelişme İndeksi Bileşenleri Açısından Gelişmekte Olan Ülkelerin Diskriminant Analizi ile Karşılaştırılması. İçinde, 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, ICANAS. Türkiye, 223-234.
• Brkić, I., Gradojević, N., & Ignjatijević, S. (2020). The impact of economic freedom on economic growth? New European dynamic panel evidence. Journal of Risk and Financial Management, 13 (2), 26.
• Churchman, C. W., & Ackoff, R. L. (1954). An approximate measure of value. Journal of the Operations Research Society of America, 2 (2), 172-187.
• Çağlar, A., & Keten, N. D. (2018). İllerin İnsani Gelişme Endeksinin Veri Zarflama Analizi ile Ölçülmesi. Ege Akademik Bakış, 18 (4), 565-578.
• Çakır, S., & Perçin, S. (2013). Çok Kriterli Karar Verme Teknikleriyle Lojistik Firmalarında Performans Ölçümü. Ege Akademik Bakış, 13 (4): 449-459.
• Çoban, N., & Yayar, R. (2018). Demokrasinin Göstergelerinin İnsani Gelişmişlik Üzerine Etkisi: AB Ülkeleri Üzerine Bir Panel Veri Analizi. Journal of Politics Economy and Management, 1 (2), 55-61.
• Demirkale, Ö., & Özarı, Ç. (2020). Assesstment of Macroeconomic and Financial Performance of Fragile Five and MINT Countries Using TOPSIS Method. Florya Chronicles of Political Economy, 6 (2), 171-192.
• Desai, M. (1991). Human development: concepts and measurement. Eur. Econ. Rev. 35 (2/3), 350–357.
• Doessel, D. P., & Gounder, R. (1991). International Comparisons of the Standards of Living and the Human Development Index. Discussion Papers in Economics No. 72, Department of Economics, University of Queensland, Brisbane.
• Doğan, H. G., & Gürler, Z. (2013). Türkiye'nin İnsani Gelişme Endeksinin Analitik Olarak Değerlendirilmesi. Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 3 (2), 69-75.
• Erol, E. D. (2011). İnsani Gelişme Yaklaşımı Doğrultusunda Beşeri Kalkınmanın Boyutları: Gelişmekte Olan Ülkeler. Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 3 (2), 99-108.
• Ertürk, R. (2020). İnsani Gelişim Endeksine Göre Farklı Gelişmişlik Düzeyinde Bulunan Ülkelerin PISA Sonuçlarının Karşılaştırılması. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7 (1), 41-57.
• Fırat, E., & Aydın, A. (2015). İnsani Kalkınma Endeksine Göre Türkiye’nin Eğitim Endeks Göstergelerinin Oecd Ülkeleri İle Karşılaştırılması. Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 15 (29), 62-87.
• Fırat, E., Ürün, E., & Aydın, A. (2015). Kalkınma ve Eğitim İlişkisi: İnsani Gelişme Endeksine Göre Türkiye’nin Eğitim Düzeyinin Değerlendirilmesi. İçinde, Internatıonal Conference On Eurasıan Economıes, 876-883.
• Fishburn, P. (1967). Additive Utilities with Finite Sets: Applications in The Management Sciences. Naval Research Logistics Quarterly, 14 (1), 1-13.
• Gündüz, M., & Soyer, M. (2019). Küresel Rekabetçilik ile Ekonomik Özgürlük Arasındaki İlişkinin Binary Lojistik Regresyon Analizi ile İncelenmesi. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 8(3), 1906-1930.
• Günsoy, G. (2005). İnsani Gelişme Kavramı Ve Sağlıklı Yaşam Hakkı. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 1(2), 35-52.
• Gürses, D. (2009). İnsani Gelişme ve Türkiye. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(21), 339-350.
• Hicks, D. A. (1997). The inequality-adjusted human development index: a constructive proposal. World Dev. 25 (8), 1283–1298.
• Hopkins, M. (1991). Human development revisited: a new UNDP report. World Dev. 19 (10), 1469–1473.
• Karaatlı, M., Karataş, T., & Ömürbek, N. (2020). Ülkelerin İnsani Özgürlük Endeksine Göre Kümelenmesi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(3), 271-286.
• Kaya, A. (2018). Finansal Piyasalardaki Gelişmelerin İnsani Gelişmişlik Üzerine Etkisi: Türkiye Örneği. Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi, (20), 169-180.
• Keeney, R. L. (1974). Multiplicative utility functions. Operations Research, 22(1), 22-34.
• Kelly, A. C. (1991). The human development index: ‘handle with care’. Popul. Dev. Rev. 17 (2), 315–324.
• Kızılaslan, N., & Karaömer, M. (2013). İnsani Gelişme Endeksinin Türkiye Açısından İncelenmesi. Gaziosmanpaşa Bilimsel Araştırma Dergisi, (3), 47-58.
• Kılcı, E. N., & Akıncı, A. (2020). Türkiye’de Ekonomik Özgürlük Düzeyinin Ekonomik Büyüme Ve Doğrudan Yatırımlar Üzerindeki Etkisinin Araştırılmasına Yönelik Bir Analiz. Anadolu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 21(2), 47-59.
• Koca, G. Ş. (2018). Düşük İnsani Gelişmeye Sahip Olan Ülkelerin Cinsiyet Eşitsizliğinin İncelenmesi. Journal of Social And Humanities Sciences Research (JSHSR), 5(31), 4620-4627.
• Koçak, E., & Okyay, U. (2018). İnsani Gelişme Endeksi İle Büyüme İlişkisi: Pedroni Eşbütünleşme Örneği. Journal of Politics Economy and Management, 1(2), 55-61.
• Korkmaz, C., & Şahin, M. (2013). 2009 Pisa Başarılarına Göre Ülkelerin Genel ve İnsani Gelişmişlik Düzeyleri Arasındaki İlişki. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(22), 225-247.
• Lind, N. C. (1992). Some thoughts on the human development index. Soc. Indicat. Res. 27 (1), 89–101.
• Luchters, G., & Menkhoff, L. (1996). Human development as a statistical abstract. World Dev. 24 (8), 1385–1392.
• McGillivray, M. (1991). The human development index: yet another redundant composite development indicator? World Dev. 19 (10), 1461–1468.
• McGillivray, M. (1992). Measuring Development: A Statistical Critique of the UNDP’s Human Development Index. Working Paper Series No. 135, Institute of Social Studies, The Hague.
• Meydan, M., & Sarı, V. İ. (2018). İnsani Gelişme Endeksi ve Alt Endekslerinin Türkiye'deki İller İçin Ölçülmesi. İdealkent Dergisi, 9(24), 387-429.
• Mıhçı, H., & Mıhçı, S. (2003). Türkiye’nin Yakın Dönemdeki İnsani Gelişme Eğilimleri. Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 21(2), 21-47.
• Oakley, P., & Garforth, C. (1985). Guide to extension training (No. 11). Food & Agriculture Org..
• Öngel, V., Sözen, İ., & Çelik, A. A. (2011). Orta Asya Ülkelerinin İnsani Gelişmişlik Endeksleri Açısından Değerlendirilmesi. International Conference on Eurasian Economies, SESSION C (Vol. 6, pp. 434-439).
• Özge, E., & Mizrahitokatlı, C. M. (2020). İnsani Gelişim Endeksinin Abraham Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı Çerçevesinde Tekrar Değerlendirilmesi. R&S-Research Studies Anatolia Journal, 3(1), 48-62.
• Pyatt, G. (1991). Poverty: a wasted decade. Eur. Econ. Rev. 35 (2/3), 358–365.
• Rao, V. V. B. (1991). Human development report 1990: review and assessment. World Dev. 19 (10), 1451–1460.
• Ravallion, M. (1997). Good and bad growth: the human development reports. World Dev. 25 (5), 631–638.
• Sagar, A. D., & Najam, A. (1998). The human development index: a critical review. Ecological Economics, 25(3), 249-264.
• Shanmuganathan, M., Kajendran, K., Sasikumar, A. N., & Mahendran, M. (2018). Multi Attribute Utility Theory–An Over View. International Journal of Scientific & Engineering Research, 9(3), 698-706.
• Srinivasan, T. N. (1994). Human development: a new paradigm or a reinvention of the wheel? Am. Econ. Rev. 84 (2), 238–243.
• Streeten, P. (1995). Human development: the debate about the index. Int. Soc. Sci. J. 47 (1), 25–37.
• Şenol, Z. (2019). Finansal Gelişim ile İnsani Gelişim Arasındaki İlişki: Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkeler Örneği. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 15(2), 341-358.
• Tekin, B. (2019). Finansal Gelişmişlik ile İnsani Gelişmişlik Arasındaki Eşbütünleşme ve Nedensellik İlişkileri. Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi, 1-16.
• Tıraş, H. H., & Ağır, H. (2018). İnsani Gelişmişlik Göstergeleri Açısından İslam İşbirliği Teşkilatı Üye Ülkelerinin Değerlendirilmesi. Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 18(35), 20-40.
• Tireli, M., Coşkun, S., & Kunduracı, N. F. (2013). İİT ülkeleri ve Türkiye’ye ait sosyal göstergeler ile insani gelişim göstergeleri arasındaki ilişkinin karşılaştırmalı analizi. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 7(30), 61-87.
• Topuz, S. K. (2017). Ülkelerin Küreselleşme Demokrasi Ve Ekonomik Büyüklük Göstergeleri İle Cinsiyet Temelli Gelişme Endeksi Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 18(3), 779-799.
• Trabold-Nubler, H. (1991). The human development index—a new development indicator? Intereconomics, 26 (5), 236– 243.
• Tunçsiper, B., & Biçen, Ö. F. (2014). Ekonomik Özgürlükler ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin Panel Regresyon Yöntemiyle İncelenmesi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 9 (2), 25-46.
• Tüylüoğlu, Ş., & Karalı, B. (2006). İnsani Kalkınma Endeksi Ve Türkiye İçin Değerlendirilmesi. Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 6(12), 53-88.
• UNDP (1990). Human Development Report 1990. Oxford University Press, New York.
• UNDP (1993). Human Development Report 1993. Oxford University Press, New York.
• UNDP (1995). Human Development Report 1995. Oxford University Press, New York.
• UNDP (1997). Human Development Report 1997. Oxford University Press, New York.
• Yakut, E., & Korkmaz, A. (2020). İnsani Gelişmişlik Endeksinin Karar Ağacı Algoritmaları ile Modellenmesi: BM’de Bir Uygulama 2010-2017 Dönemi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(2), 65-84.
• Zanbak, M., & Özgür, R. Ö. (2019). İnsani Gelişme Endeksi Bağlamında Avrupa Birliği’ne Üye Ve Aday Ülkelerin Karşılaştırmalı Analizi. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 17(2), 175-192.
• Zavadskas, E. K., & Turskis, Z. (2010). A new additive ratio assessment (ARAS) method in multicriteria decision‐making. Technological and economic development of economy, 16(2), 159-172.
• Zor, A. (2020). İnsani Gelişme Endeksi ve Türkiye. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi, (7), 38-52.