The Alteration of the Demographic Structure in Samsun (1850-1950)

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 1, 12 - 25, 14.07.2023

Bilgehan Şahin

Öz

In 19th century, Samsun gradually became one of most important centers of Ottoman Empire with start of trade in Black Sea, especially Russia, as well as the states such as France and England, and economic return of tobacco cultivation in region. Thus, due to internal migration to region, non-Muslim population started to increase again and over time they formed the majority in city center. However, this population declined considerably after Armenian deportation and exchange agreement in the first quarter of 20th century. Especially in the republic period, immigration from the Eastern Black Sea region also led to an increase in the population. Samsun has also received significant immigration from neighboring provinces. The metropolitan position of the city compared to the surrounding provinces and the abundance of opportunities are the main factors of this. As a result of these developments, Samsun surpassed Trabzon at the end of the first half of the twentieth century and became the first city of the Black Sea. In this article, while analyzing the population of Samsun, firstly the Ottoman archives of the Presidency of the Republic were examined, and then the population data in the provincial salnames of Trabzon, to which Samsun was affiliated, were analyzed. The information obtained from these sources was compared with other studies on the subject and a conclusion was reached.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Canik Sanjak, Samsun, population, immigration

Samsun’da Demografik Yapının Değişimi (1850-1950)

Öz

19. yüzyılda Samsun, Karadeniz’de başta Rusya olmak üzere Fransa ve İngiltere gibi devletlerin ticaret yapmaya başlamaları ve bölgede yapılan tütün ekiminin ekonomik getirisiyle giderek Osmanlı Devleti’nin en önemli merkezlerinden biri haline gelmiştir. Böylece bölgeye yapılan iç göçler sayesinde gayrimüslim nüfus tekrar artmaya başlamış ve zamanla şehir merkezinde çoğunluğu oluşturmuşlardır. Ancak bu nüfus 20. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşanan Ermeni tehciri ve mübadele antlaşmasından sonra oldukça gerilemiştir. Samsun ilk önce Kırım daha sonra Kafkasya’dan birçok göç almış ve bunlar da nüfus yapısında değişikliğe neden olmuştur. Bu gelen göçlerin çoğunluğunu İslam ahalisinin oluşturması şehirde Müslüman nüfusun artmasına sebep olmuştur. Özellikle Cumhuriyet devrinde Doğu Karadeniz mıntıkasından gelenlerin oluşturduğu göçler de nüfusun artmasına sebep olmuştur. Samsun çevre illerden de önemli ölçüde göç almıştır. Şehrin çevre illere göre büyükşehir konumunda olması ve imkânlarının çokluğu bunun ana etkenlerindendir. Bu gelişmelerin sonucunda Samsun 20. yüzyılın ilk yarısının sonunda Trabzon’u geçerek Karadeniz’in birinci şehri olmuştur. Bu makalede Samsun nüfusu incelenirken ilk önce Cumhurbaşkanlığı Osmanlı arşivlerine bakılmış daha sonra ise Samsun’un bağlı olduğu Trabzon vilayet salnamelerindeki nüfus verileri incelenmiştir. Buralardan alınan bilgiler konu ile yazılmış diğer çalışmalarla karşılaştırılarak bir sonuca varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Samsun, Canik Sancağı, Osmanlı Devleti, Nüfus, Göçler.

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (2011). Türkçe sözlük. (11. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baer, M. D. (2016). Selanikli dönmeler Yahudilikten dönenler, Müslüman devrimciler ve seküler Türkler. (S. Kayır, Çev.). Doğan Kitap. (2010).
• Çadırcı, M. (1988, Haziran 1-3). Tanzimat’ın Karadeniz bölgesinde uygulanması. Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun, Türkiye.
• Çelik, C. ve Köseoğlu, M. (2014). Canik Sancağı Kavak kazası nüfus defterlerinde Türk haneler 1834-1844. Ceylan Ofset.
• Darkot, B. (1997). “Samsun”, İA, Cilt 10, 172-178.
• Dığıroğlu, F. (2007). Trabzon reji idaresi 1883-1914. Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Duman, Ö. (2010). Rumeli’den Samsun’a göç. Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Emecen, F. (2020). Karadeniz kıyı kentleri tarihi. Turkuvaz Yayıncılık.
• Evliya Çelebi (1996). Seyahatname. (Cilt 2). (M. Çevik, Haz.). Üçdal Neşriyat.
• Gül, K. V. (1977). Samsun ve Samsun belediyesi. Nüve Matbaası.
• İpek, N. (2000). Mübadele ve Samsun. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İpek, N. (2018). Canik ve Göç. Canik Belediyesi Kültür Yayınları.
• Karpat, K. H. (2010). Osmanlı nüfusu 1830-1914. (B. Tırnakçı, Çev.). Timaş Yayınları. (1985). Katip Çelebi. Kitab-ı cihannüma. (Boyut Yayın Grubu, Haz.). Matbaa-i Amire.
• Kodaman, B. (1988, Haziran 1-3). XVIII. yüzyıl sonunda Samsun gümrüğü, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun, Türkiye.
• Köse, O. (2015). Canik’in Osmanlılara geçişi ve Canik’te iktisadi hayat. C. Yılmaz (Ed.), İlkçağdan Cumhuriyete Canik (s. 77-118.) içinde. Canik Belediyesi Kültür Yayınları.
• Öz, M. ve Acun, F. (2008). Orta Karadeniz tarihinin kaynakları Karahisar-ı Şarki Sancağı mufassal avarız defterleri, (Cilt 7). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öz, M. (2009). “Samsun”, DİA, Cilt 36, 84-85.
• Öztuna, Y. (1979). Büyük Türkiye tarihi, (Cilt 12). Ötüken Yayınevi.
• Şahin, B. (2017). Samsun şer’iyye sicilleri. Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları.
• Şahin, B. ve Yalçın, E. (2017). Geçmişten günümüze Samsun Büyük Camii. Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları.
• Şemseddin Sami (1996). Kâmûsu’l- a’lâm. (Cilt 4). Kaşgar Neşriyat.
• Şemseddin Sami (2005). Kâmûs-ı Türkî. (N. Metin, Haz.), Yeditepe Yayınları.
• Tellioğlu, İ. (1998). Vital Cuinet’e göre Karadeniz bölgesinin nüfusu, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi/3, 95-102.
• Tournefort, J. (2013). Tournefort seyahatnamesi. (T. Tunçdoğan, Çev.). Kitap Yayınevi.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1869 (1993). (K. Emiroğlu, Haz.). (Cilt 1). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları.
• Trabzon vilayeti salnamesi 1879 (1999). (Cilt 11).
• Trabzon vilayeti salnamesi 1900 (2008), (Cilt 18).
• Trabzon vilayeti salnamesi 1904 (2009). (Cilt 22).
• Yolalıcı, M. E. (1998). XIX. yüzyılda Canik (Samsun) sancağının sosyal ve ekonomik yapısı. Türk Tarih Kurumu Basımevi.