تناول هذا البحث ظاهرة فواصل القرآنية في تفسير أبي حيان المسمى ب"البحر المحيط في التفسير" مبينًا اهتمامه بهذه الظاهرة لأن الفاصلة القرآنية وجه من وجوه الإعجاز التي اختص بها القرآن الكريم واهتم بها العلماء لما يحتوي على اعجاز القرآن وقمة البلاغة والبيان؛ وكونها أن الفاصلة تأتي متممة لمعاني القرآن الكريم، وتناول هذا البحث اهتمام أبي حيان بظاهرة الفواصل الواردة في القرآن الكريم لأن المؤلف تابع المنهج الصحيح في التفسير الذي رأى القبول عند المفسرين. أولا يفسر الآية بالآيات ، ثم يدعمها بالأحاديث الشريفة، ثم يستشهد بالشعر العربي، والنصوص البلاغية ، ثم يأتي بآراء العلماء والمفسرين السابقين في فواصل القرآن الكريم، ثم يشرح وجهة نظره. هذا المسلك الذي سلكه المؤلف جعله يتميز عن المفسرين الآخرين. إن كثرة ذكره بفواصل آيات القرآنية، وعلاقتها بعلوم القرآن، وإبداء بعض الآراء التي لم تكن موجودة في أي طائفة من قبل يعزز مكانه العلمي في هذا المجال. ومن السمات التي تميز المؤلف عن غيره من المفسرين عنده قبول خاص في بعض قضايا في العلوم القرآن ، ولا سيما الناسخ والمنسوخ، والمحكم والمتشابه وحروف المقطعة، ومناسبات الآيات، والفواصل القرآنية، وهو يعتبر الفواصل من أساسيات الآيات، ويفسر الآيات في هذا الإطار، ومنهج الذي سلكه أبو حيان يجعل كتابه أكثر قيمة.
أما الفاصلة فهي آخر جملة أو كلمة في الآية كقافية الشعر أو سجع في النثر. و لكن تتميز الفاصلة القرآنية عن قافية الشعر و السجع في النثر لأن القافية والسجع تعطي محاسناً لفظيا لإتمام الكلام أو تطرب بها الآذان، أما الفاصلة فهي من أصل الكلام ومرتبطة بالسياق ارتباطا تاما، وهي موضحة لما قبلها، ويكمل الكلام بها مع حسن الإفادة. وهو من أساليب القرآن الكريم، وهو كلام مرتبط بما قبله وبعده، وأبرز ما يكون في الفواصل القرآنية هو التناسق والتناغم الصوتي الفريد بين الآيات القرآنية. فتكون هي بمثابة التعليق أو التوكيد أو الترغيب، أو الإيضاح، وهي مظهر من مظاهر إعجاز القرآن الكريم، ولقد لفتت الفواصل القرآنية انتباه العلماء وخاصة أهل القرآن لما فيها من محاسن اللغوية وتوجهوا إلى الضبط والوقوف على الظواهر المتعلقة بالفواصل وتوضيح دلالاتها تيسيرا لفهم آيات القرآن الكريم. وظهر ذلك بشكل واضح في تفسير أبي حيان الأندلسي. ظهرت من خلال هذه الدراسة أن أبا حيان جمع في تفسيره علومًا شتى، و هذا يشير إلى أن المؤلّف رحمه الله يتمتّع بمؤهّلات علمية متنوّعة، وكذلك ظهرت من خلالها أهمية الفواصل عند أبي حيان، ومكانتها في تفسيره، فيذكر المؤلف أولاً اختلافات التفسيرية حول الفواصل، ثم يبدي رأيه، ثمّ يذكر سببها، قد جمع وألف فيه من الفوائد المتعددة والمباحث القيمة حتى صار تفسيره مرجعاً مليئًا بالفوائد والعلوم القيِّمة في هذا المجال. و هذه الصفات تجعل تفسير البحر المحيط في التفسير شاملاً على فوائد كثيرة. لأنه يرى الفواصل متممة لآيات الكريمة، وموضحة لما قبلها وهي سبب من أسباب اختلافات التفسيرية. وكذلك تناول هذا البحث الدواعي التي متعلقة بظاهرة الفواصل مبيناً السمات التي اتسمت بها الفواصل القرآنية.
ويحتوي هذا البحث على مقدمة وتوطئة للتعريف الموجز بالفاصلة، أعقبها الحديث عن أغراض الفاصلة، والفكرة العامة للفواصل القرآنية. ثم قدم الباحث علاقة علم الفواصل بالعلوم الأخرى، ثم يعقبها الظواهر المتعلقة بالفواصل الآيات القرآنية؛ وهي ظاهرة التكرار، والاحالة، والحذف، والربط، والاحلال. وتحتوي كل ظاهرة على أنماط متعلقة بالظاهرة الفاصلة مع الشواهد التي تطرق إليه أبو حيان في تفسيره. بطبيعة الحال كانت خطوة ضرورية للدراسة الفواصل الواردة في تفسير أبي حيان، فمن خلالها استطاع الباحث تحديد الفواصل الواردة في تفسير أبي حيان، وتصنيفها داخل حقولها الدلالية لمناسبة الفواصل. وقد تناولها البحث بالكشف عن معاني الفواصل القرآنية والسياقية وعلاقاتها الدلالية، والوقوف على تفسير المؤلف لها دلاليا داخل النص القرآني. ثم اختتم البحث بطائفة من النتائج.
Bu araştırma, Ebû Hayyân'ın "el- Bahru'l-Muhît" adlı tefsirindeki Kur'an-ı Kerim’e özgü fasıla olgusunu ele almış, fasılalar Kur’an’ın mucizevi bir yönünü aksettirdiği için Ebû Hayyân’nın bu olguya yaklaşımını ve bakışını incelemiştir. Fasıla olgusu, Kur'an'ın icazını, belagat, fesahat ve beyanını zirvede tutması hasebiyle ve Kur'an-ı Kerim'in manalarını tamamlaması gibi özellikleri nedeniyle, âlimler özellikle müfessirler bu konuya büyük önem vermişlerdir. Ebû Hayyân’ın bu konuya yaklaşımı ise, eserinde tefsirciler tarafından genel kabul görmüş metotla ayetleri ele alması; önce ayetleri ayetlerle tefsir etmesi, hadislerle desteklemesi, Arap şiirinden ve belagat metinlerden örnekler vermesi, kendinden önceki âlim ve müfessirlerin konuyla alakalı görüşlerini zikretmesi, kendine has görüşünü açıklaması, müellifi diğer müfessirlerden farklı kılmıştır. Âyet fasıllarını çokça zikretmesi ve kıraatlerle bağlantısına değinmesi Arap dilindeki benzer kullanımlarla alakalı çokça örnekler getirmesi, fasıla olgusunu sistemli bir şekilde ele alıp işlemesi eseri daha da kıymetli yapmıştır. Kur'an'daki fasıla kavramı, açıklama görevi görmesi ve ayetler arasındaki uyum, insicam ve bağlantının en büyük delili olması nedeniyle ayetteki temel öğelerden biridir. Başta nasih mensuh, muhkem müteşabih, münâsebâtü’l-âyât ve’s-süver ve ayet fasılları olmak üzere bazı Ulûmu’l-Kur’ân konularında müellifin kendine özgü birtakım kabullerinin olması ve ayetleri bu çerçevede tefsir etmesi onu diğer müfessirlerden ayıran bir özelliktir. Kur’an fasılaları şiirdeki kafiye veya düzyazıdaki seci gibi, bir ayetin son cümlesi veya kelimesidir. Bununla birlikte, fasıla kavramı, şiirdeki kafiye veya düzyazıdaki seciden farklıdır; çünkü kafiye ve seci, konuşmayı tamamlamak veya dinleyicilerde hoş bir etki bırakmak için konuşmaya estetik bir sözel nitelik katarken fasıla, konuşmanın özüdür ve tamamen bağlamla bağlantılıdır. Kendinden önceki cümleleri açıklığa kavuşturup tamamlayarak konuşmayı daha anlamlı hale getirir. Aynı zamanda konuşmayı kendinden önceki ve sonraki ayetlerle bağlantılı hale getiren Kur'an-ı Kerim'in eşsiz tarzlarından biridir. Kur'an'daki fasılaların en belirgin özelliği, Kur'an ayetleri arasındaki benzersiz uyum ve ahenk arasındaki tutarlılığı sağlamasıdır. Fasıla aynı zamanda bir yorum, tasdik, teşvik veya açıklama işlevi görürken bununla beraber Yüce Allah'ın sözlerinin mucizevi doğasının yönlerinden birini de aksettirmektedir. Kur'an'daki fasılalar, dilsel özellikleri nedeniyle âlimlerin, özellikle de Kur'an'la ilgilenenlerin dikkatlerini celp etmiştir. Âlimler, Kur'an ayetlerinin anlaşılmasını kolaylaştırmak için fasılalar ile ilgili olguları doğru bir şekilde anlamaya ve anlamlarını açıklamaya odaklanmışlardır. Bu odaklanma Ebu Hayyan’ın tefsirinde açıkça görülmektedir. Bu çalışma ile Ebu Hayyan'ın tefsirinde çeşitli ilimleri bir araya getirdiği, onun bu eserde geniş ilmî vukufiyete haiz olduğuna işaret ettiği anlaşılmaktadır. Çalışma aynı zamanda Ebu Hayyan için fasılaların önemini ve onun tefsirindeki yerini de ortaya koymaktadır. Ebu Hayyan, tefsirinde öncelikle fasılalara ilişkin farklılıklarını ele alır, sonra kendi görüşünü beyan eder ve bu farklılıkların nedenini açıklar. Onun pek çok faydalı ve değerli tartışmayı derleyip eserinde bir araya getirmesi tefsirini değerli bilgilerle dolu zengin bir kaynak haline getirmiştir. Bu vasıfları onun "el-Bahru'l-Muhît "ini tefsir açısından kapsamlı ve pek çok faydayla dolu kılmaktadır; çünkü kendisi fasılaları yüce ayetleri tamamlamak ve onlardan öncekileri açıklamak olarak değerlendirmektedir. Ona göre fasılalar tefsirde yorum farklılıklarının nedenlerinden biridir. Bu araştırmamızda fasıla olgusuyla ilintili konulara değinilmiş, Kur'an'daki fasılaların karakteristik özellikleri ilgili başlıklarda ele alınmıştır. Giriş bölümünde fasılanın kısaca tanımı yapılmış, fasıla ilminin diğer ilimlerle olan ilişkisi ele alınmıştır. Birinci bölümde Kur'an ayetlerindeki tekrarlar ele alınmış, fasılanın ayet tekrarları ile bağlantısı incelenmiştir. İkincü bölümde ayetlerdeki hazf olgusu ve fasılalarla bağlantısı işlenmiştir. Üçüncü bölümde ihlal olgusu ve fasıla ile alakası ele alınmış, dördüncü bölümde rabt konusu, beşinci bölümde ise istibdal olgusu ve fasıla ile bağlantıları ele alınmıştır. Makale konuyu tamamlayan bir hatime ile tamamlanmıştır. Hazf, rabt, ihlal gibi her bir olgunun, Ebû Hayyân'ın tefsirinde değindiği fasılaların ilgili başlıkları altında ele alınıp incelenmesi, elbetteki müellifin eserinde yer alan ayrımları incelemek için gerekli bir adımdı. Ebû Hayyân 'ın tefsirinde yer alan fasılalar arasındaki ayrımlar tespit edilmiş ve bunlar uygun anlamsal sınırlar dâhilinde sınıflandırılıp, Kur'an’daki önemine dair açıklamalara değinilmiştir.
This research delves into the phenomenon of Quranic pauses in Abu Hayyan's commentary, 'Al-Bahr al-Muhit Fi Al Tafsir.' It highlights his interest in this phenomenon, considering that Quranic pauses represent a facet of the Quran's miraculous nature and have been a subject of scholarly attention due to their profound implications for understanding the Quran's eloquence and clarity. These pauses, according to Abu Hayyan, serve to complement the meanings conveyed in the Quranic text.The research explores Abu Hayyan's focus on Quranic pauses, attributing it to his adherence to a sound methodology in interpretation that has been widely accepted among exegetes.This methodology involves, firstly, interpreting a verse in light of other verses, followed by corroboration with hadiths, Arabic poetry, and rhetorical texts. Subsequently, he presents the views of previous scholars and exegetes on Quranic pauses before offering his own insights. This approach sets Abu Hayyan apart from other commentators. The frequency with which he mentions Quranic pauses, their connection to Quranic sciences, and his unique perspectives on these pauses solidify his scholarly standing in this field. A distinctive feature of Abu Hayyan's commentary is his acceptance of certain issues in Quranic sciences, such as abrogation, the classification of verses, disconnected letters, and the contextual relevance of verses. Notably, he considers pauses as fundamental to understanding verses and interprets them within this framework. Abu Hayyan's methodology significantly enhances the value of his commentary. Furthermore, this research examines the underlying reasons behind the phenomenon of Quranic pauses and delineates their characteristic features. It includes an introduction and a preliminary section defining pauses, followed by a discussion of their purposes and the general concept of Quranic pauses. The study then explores the relationship between the science of pauses and other disciplines, followed by an examination of phenomena related to Quranic pauses, such as repetition, reference, deletion, connection, and substitution. Each phenomenon is analyzed with examples from Abu Hayyan's commentary.Naturally, a systematic study of the pauses found in Abu Hayyan's commentary was crucial. Through this analysis, the researcher was able to identify and categorize these pauses based on their semantic contexts. The research delves into the meanings and contextual implications of Quranic pauses, as well as Abu Hayyan's interpretations of these pauses within the Quranic text. The study concludes with a series of findings.
Al tafsir al- Quran al-Kareem Abu Hayyan Qur Al-Bahr al-Muhit Fi al Tafsir
Birincil Dil | Arapça |
---|---|
Konular | Tefsir |
Bölüm | Araştırma Makaleleri |
Yazarlar | |
Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2025 |
Gönderilme Tarihi | 22 Ağustos 2024 |
Kabul Tarihi | 23 Haziran 2025 |
Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 30 Sayı: 1 |
Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY NC) ile lisanslanmıştır.