ZEMAHŞERÎ VE FAHREDDİN RÂZÎ’YE MEŞHUR TEFSİRLERDE YAPILAN ATIFLARIN SAYISAL OLARAK TESPİTİ VE DEĞERLENDİRMESİ

Yıl 2020, Cilt: 25 Sayı: 2, 129 - 150, 30.12.2020

Murat Sarıgül

Öz

Bilgisayar programlarının yaygınlaşmasının ve internet platformlarının kullanım hacminin artmasının ürettiği sonuçlardan biri de büyük veri analizidir. Bu teknolojik gelişme akademi dünyasında yayınlara yapılan atıfların tespitini sağlamıştır. Bu imkân ise beraberinde akademisyenlerin bilim dünyasına etki ve katkılarını görebilme, bilimsel motivasyonu canlı tutma, akademik ünvanlara liyakat kriteri olma, fikri mülkiyet haklarının takibi gibi müspet sonuçları getirmiştir. Akademik atıf kavramı geçmiş asırlardaki eserlerin dijital ortama aktarılması ile genişleyen bir boyut kazanmış ve elde edilen verilerle ilmî hayatın tarihî arka planına daha geniş bir açıdan bakabilme fırsatlarını doğurmuştur.
Bu çalışmada tefsir tarihinde derin tesirler bırakan Cârullah Zemahşerî ve Fahrettin Râzî’nin tefsirlerine günümüze kadarki süreçte müfessirlerce yapılan atıflar, geniş bir örneklem içinde Mektebetü’ş-Şamile programı başta olmak üzere diğer dijital imkânlarla ölçülmeye çalışılmış, tablo ve grafiklerle gösterilmiştir. Farklı mezhebî yaklaşımlara sahip bu iki müfessirimize yapılan atıflarda oluşan çok farklı sayısal sonuçlar; atıfların hangi ilmi sahada yoğunlaştığı, tarihi sürekliliği, atıf yapan eserlerin dirâyet ve rivâyet vasfına haiz yönleri, özgünlükleri, müelliflerin atıf anlayışları vb. hususlarda bir fikir edinme imkânı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir,, Zemahşerî,, Fahreddin er-Râzî,, Atıf sayısı, el-Mektebetü’ş-Şamile .

Kaynakça

• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillah. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l- Kur’âni’l-‘azîm ve’s-seb‘ıl-mesânî, 30 cilt. Beyrut, Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî t.y.
• Baltacı, Câhit, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, 2 cilt. İstanbul, lFAV yayınları 2005.
• Beydâvî, Nâsiruddin Abdullah b. Ömer, Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl, thk. Muhammed Abdurrahman Maraşlı, 5 cilt, Beyrut, Dâru İhyau’t-Turasi’l-Arabî, 1418/1998.
• Bikâî, Burhânudîin Ebû'l-Hasen İbrâhîm b. Ömer, Nazmü'd-Dürer fî Tenâsübi'l-Âyi ve's-Süver, 8 cilt, Beyrut, Dâru'l-Kitabi'l-İlmiyye 1415/1995.
• Bilmen, Ömer Nasûhi, Tefsir Târihi, 2 cilt, İstanbul, Bilmen Yayınevi, 1973.
• Bursevî, İsmâîl Hakkı, Rûḥu’l-beyân, 10 cilt, Beyrût, Dâru’l-fikr, ts.
• Cebeci, Lütfullah, “Mefâtîhu’l-Gayb” DİA, İstanbul, Tdv Yayınları, 2002.
• Cerrahoğlu, İsmail, “Envârü’t-Tenzîl”, DİA, İstanbul, TDV yayınları, 1995.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, Ankara, Fecr Yayınları, 2015.
• Çalış, Muhammet İkbal, İbn Cüzey’in Tefsirinde Müşkilü’l Kur’ân, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Çelik, Hasan, Tefsir Geleneğinde İntihal Olgusu, Nesefî–Zemahşerî Örneği, Kayseri, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Derveze, Muhammed İzzet, et-Tefsîru’l-hadîs, 10 cilt, Kâhire, Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, 1383.
• Ebussuȗd Efendi, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî, İrşȃdu ‘akli’s-selim ilȃ mezȃyȃ Kitabi’l-Kerȋm, 9 cilt, Thk, Abdulkadir Ahmed ‘Atȃ, Riyad, Mektebu’r-Riyadi’l-hadis, ts.
• Erdim, Enes, Zemahşerî Ve İbn ‘Atiyye’nin Tefsirlerine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım, Erzurum, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2010.
• Fahrettin er-Râzî, Muhammed b. Ömer, Mefâtîhü’l-gayb. 32 cilt, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/2000.
• Hâzin, Alâuddin Ali b. Muhammed b. İbrahim el-Bağdâdî, Lübâbü’t-te’vîl fî me‘âni’t-tenzîl, nşr. Abdüsselam Muhammed Ali Şahin, 4 cilt, Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiye, 1425/2004.
• İbn Acîbe, Ahmed b. Muhammed el-Hasenî, el-Bahru’l-medîd, 8 cilt. Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2002.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Ömer b. Ali ed-Dimeşkî el-Hanbelî, el-Lübâb fî ulûmi’l-kitâb, nşr. Âdil Ahmed Abdulmevcûd ve Ali Muhammed Muavvid, 20 cilt, Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiye, 1419/1998.
• İbn Arafe, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed, Tefsiru İbn Arafe, Thk, Celaleddin es-Suyûtî, 4 Cilt, Beyrut, Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1429/2008.
• İbn Âşûr, Muhammed b. Tâhir, Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr, 30 cilt, Tunus, Dâru’t-Tûnusiyye, 1405/1984.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdilhak, el-Muharraru’l-vecîz fî Kitâbillâhi’-azîz, 6 cilt, thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1422/2001.
• İbn Cüzey el-Kelbȋ, Ebü’l-Kasım Muhammed b. Ahmed, et-Teshȋl li-‘ulȗmi’t-tenzȋl, Thk. M. Salim Haşim, Beyrut, Dȃru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1405/1995.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec, Zâdu’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr, thk. Abdurrezak Mehdi, 4 cilt, Beyrut, Dâru’l Kitâbi’l-Arabî, 1422.
• İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, 2 cilt, İstanbul, İz yayıncılık, 1997.
• Kâsımî, Muhammed Cemâlüddîn, Mehâsinü’t-te’vîl, 9 cilt, Muhammed Bâsil Uʻyûn es-Sevâd, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1418/1998.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed, el-Câmiʿ li aḥkâmi’l-Ḳur’ân, Thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhîm Etfîş, 2. Baskı. 20 cilt. Kâhire, Dâru’l-kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Kutub, Seyyid, Fî Zilâli’l-Kur’ân, 6 cilt, Kahire, Dâru’ş-Şurûk, 1972.
• Mertoğlu, M. Suat, “Seâlibî” DİA, İstanbul, Tdv yayınları, 2009.
• Mevdûdî, Ebû’l-A’lâ, Tefhîmü’l-Kur’ân, çev. Heyet, 7 cilt, İstanbul, İnsan Yayınları, 1991.
• Nahcivânî, Nimetullah, el-Fevâtihü’l-ilahiyye, 2 cilt, Mısır, Dâru rukâî 1419/1999.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah b. Ahmed, Medâriku’t-Tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl, 3 cilt. thk. Yusuf Ali Büdeyvî, Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, Beyrut 1418/1998.
• Nisâburî, Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed, Ġarâibü’l-Ḳur’ân ve reġâibu’l-furḳân, Thk, Zekeriyyâ Umeyrât, 6 Cilt, Beyrût, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1416/1996.
• Özek, Ali, “el-Keşşâf” DİA, İstanbul, Tdv yayınları 2002.
• Özel, Ahmet, “İbn Âdil”, DİA, İstanbul, Tdv yayınları, 2016.
• Polat, Fethi Ahmet, İslâm Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler, İstanbul, İz Yayıncılık, 2009.
• Reşid Rızâ, Muhammed, Tefsîrü’l-menâr, 12 cilt, Kâhire, Dârü’l-Menâr, 1366/1947.
• Sâbûnî, Muhammed Ali Safvetü’t-tefâsîr, Dârü’s-Sâbûnî Kâhire, 1417/1997.
• Seâlebî, Abdurrahman b. Muhammed b, Mahlûf. el-Cevâhiru’l-hisân fî tefsîri’l-Kur’ân, 4 cilt. Beyrut, Dâru ihyâi’t-türâs, 1418/1997.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys, Bahru’l-ulûm, thk, Mahmud Matraci, 3 cilt, Beyrut, Dâru’l-fikr, ts.
• Semîn el-Halebî, Ahmed b. Yûsuf, ed-Dürrü’l-masûn fî Ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn, 11 cilt, thk, Ahmed Muhammed el-Harrât, Dımaşk, Dâru’l-kalem, ts.
• Sıddîk Hasan Han, Ebü’t-Tayyib Muhammed Siddîk Bahâdır Hân b. Hasan b. Alî el Kannevcî, Fetḥu’l-beyân fî maḳāṣıdi’l-Ḳurʾân, 15 cilt, Beyrut, el-Mektebetu’l-Asriyye, 1412/1992.
• Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn, Tefsirü Celâleyn, 1 cilt, Kahire, Dâru’l-hadis, ts.
• Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali. Fethu’l-kadîr el-câmi beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye, 5 cilt, Dımaşk, Dâru’l-Hayr, 1413/1992.
• Şirbînî, Muhammed b. Ahmed, es-Sirâcü’l-münîr, 4 cilt, Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, 10 cilt, İstanbul, Azim Dağıtım, ts.
• Zehebî, Mustafa Muhammed Hüseyn, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, 3 cilt, Dâru’l-Hadîs, Ka-hire 2005.