HAKİKATİN TÜMÜNÜ TEKELİNDE GÖRMEK YA DA MEZHEBİ DİN EDİNMEK

Yıl 2019, Cilt: 24 Sayı: 1, 1 - 28, 01.06.2019

Mehmet Kubat

Öz

İtikadî-siyasî mezheplerin, fikirlerini Kur’ân ve Sünnet’e onaylatma gereği duydukları ve duruşlarını tahkim etmek için nassları görüşlerinin yardımına çalıştıkları bir gerçektir. Mezhebin kendi yorumunu nasslara dayandırması, Kur’ân ve Sünnet’e onaylatması tabiî bir hâdisedir. Ancak problem teşkil eden husus, mezhebin kendi yorumunu “mutlak hakikat” kabul edilip hakikatin tümünün kendi tekelinde olduğunu savunmaya başlaması ve böylece mezhebî yorumu din yerine ikame ederek kendi dışındaki bütün mezhepleri “din dışı” ilan etmesi ve İslâm dairesinin dışına çıkarmaya çalışmasıdır. Nassları kendi mezhebi görüşleri doğrultusunda yorumlayan ve yaptıkları yorumu “mutlak hakikat” kabul eden mezheplerin başında Hâricîler, Şîa ve Mu’tezile gelmektedir. Bu mezhepler kadar aşırı dozda olmasa da Ehl-i Sünnet mensuplarının da zaman zaman kendi mezhebî yorumlarını hakikatin yegâne ölçüsü ilan ettikleri dikkatlerden kaçmamaktadır. Her ne kadar Sünnî âlimler, teoride Ehl-i kıbleden saydıkları mezhep mensuplarını Müslüman kabul etmiş ve onları İslâm dairesinin dışına çıkarmayıp kardeş saymış olsalar da pratikte tersi bir tutum takınmışlardır. Ehl-i Sünnet’in, diğer mezhepleri “ehl-bid’at” veya “ehl-i dalâlet” gibi tanımlamalarla kategorize ettiği, sapkın ilan ederek tekfir ettiği ve böylece İslâm dairesinin dışına çıkardığı birçok örnek gösterilebilir. Bu makalede kendi yorum biçimlerini hakikatin tek ölçüsü kabul edip din yerine ikame eden mezheplerin görüşlerinden örnekler aktarılacak ve bu tutumun negatif yönlerine işaret edilecektir

Anahtar Kelimeler

Mezhep, Mezhebî Yorum, Mutlak Hakikat, Tekfir, Öteki

Monopolizing The Whole Truth or Converting Sect Into Religion

Öz

It is a fact that the sects felt the need to verify their standpoints via Qur’an and the Sunnah, and to strengthen their views, they have tried to interpret Qur’an and Sunnah texts in the direction of their own perspectives. Its only natural for a sect to base its interpretation on Qur’an and Sunnah. The problematic point occurs when a sect regards its own interpretation as the absolute truth and starts to act like it owns the monopoly of truth. Thus, the sect’s interpretation starts to be taken as a religious principle and that particular sect labels other sects as “non-religious” by trying to make them seen as outside of Islam. Kharijite, Shia and Mu’tazilah are the foremost among the Islamic sects which interpret Quranic verses according to their own ends and acknowledge their interpretation as the “absolute truth”. Although not as extreme as these sects, scholars of the Ahl al-Sunnah also occasionally declare their own sectarian interpretations as the only measure of truth. Although Sunni scholars accepted other sects as Muslims and regarded them as brothers in theory, they practically opposed them. Many examples can be shown that the Ahl al-Sunnah categorized other sects with definitions such as “ahl-bidat “ or “ahl-dalalat” declaring it as a heretic and thus taking it out of the Islamic circle. In this article, examples from the views of the sects which accept their own forms of interpretation as the only measure of truth and substitute for religion will be presented and negative aspects of this attitude will be pointed out

Anahtar Kelimeler

Sect, Sectarian Interpretation, Absolute Truth, Repetition, Non-Religious

Kaynakça

• Abdulhamîd, İrfan, Dirasât fi’l-Fırak ve’l-Akaidi’l-İslâmiyye, Beyrut, 1984.
• ———————, “Eş’arî”, DİA, (XI/444-447), Ankara, 1995.
• Akbulut, Ahmet, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelâmî Problemlere Etkileri, İstanbul, 1992.
• Ali el-Kârî, Şerhu Fıkhi’l-Ekber, Beyrut, 1994.
• A. Mustafa, Nevin, İslam Siyasi Düşüncesinde Muhalefet, Çev. Vecdi Akyüz, İstanbul, 1990.
• Altun, İsmail, “Ehl-i Beytte Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman Sevgisi”, Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 39, ss. 265-292, Erzurum, 2013.
• Arı, M. Sâlih, İmâmiyye Şîası Kaynakların Göre İlk Üç Halife, İstanbul, 2011.
• Bağdadî, Ebu Mansur Abdulkahir, el-Fark Beyne’l-Fırak, Thk. Muhammed Muhyiddln Abdulhamld, Beyrut, Trs.
• ———————, Kitâbu Usûli’d-Dîn, Beyrut, 1981.
• Behiy, Muhammed, İslâm Düşüncesinin İlahi Yönü, Çev. Sabri Hizmetli, Ankara, 1992.
• Bedevî, Abdurrahman, Mezâhibu'l-İslamiyyîn, Beyrut, 1996.
• Büyükkara, Mehmet Ali vdğ., İslam Mezhepleri Tarihi, (Ed. Mehmet Ali Büyükkara), Eskişehir, 2010.
• Cürcânî, Seyyid Şerif, Kitabu’t-Ta’rifât, Kahire, Trs.
• Çayıroğlu, Yüksel, “Ehl-i Sünnet ile Şia Arasındaki Temel İhtilâf Noktaları”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 15, Sayı: 1, 2013, ss. 199-243.
• Çelebî, İlyas, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kâdı Abdulcebbâr, İstanbul, 2002.
• Ebû Hanîfe, el-Fıkhu’l-Ekber, (İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde), Çev. Mustafa Öz, İstanbul, 1981.
• Ebû Zehra, Muhammed, İbn Hanbel, Hayatuhu ve Asruhu-Ârâuhu ve Fıkhuhu, Byy. (Dâru’l-Fikri’l-Arabî), 1947.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasen, el-İbâne an Usuli’d-Diyâne, Medine, 1410.
• ———————, Makalâtu’l-İslamiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn, Nşr. Helmut Ritter, Weisbaden, 1980.
• Fıglalı, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, Ankara, 1993.
• ------,”Hariciler”, DİA, (XVI/169-174), Ankara, 1997.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya’kûb, Kâmusu’l-Muhît, Beyrut, 1987.
• Gölcük, Şerafettin, (Süleyman Toprak ile beraber), Kelâm, Konya, 1996.
• ———————, Kelâm Tarihi, Konya, 1992.
• Güler, İlhami, “Reel Politikada Dinî Değer, Kavram ve Sembollere Atıfta Bulunmanın Doğurduğu Sorunlar”, İslâmiyât, C. III, Sayı: 3, Ankara, 2000.
• Hatiboğlu, Mehmed Said, Hazreti Peygamber’in Vefatından Emevilerin Sonuna Kadar Siyasi-İctimaî Hadiselerle Hadis Münasebeti, (Basılmamış Doçentlik Tezi), Ankara, 1967.
• Hillî, Hasan b. Yusuf b. Ali b. Mutahhar, el-Elfeyn fi İmâmeti Emîri’l-Mü’minîn Ali b. Ebî Tâlib, Beyrut, 1982.
• Hizmetli, Sabri, “Genel Olarak Râşid Halifeler Dönemi Olayları”, Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXXIX, ss. 27-54.
• Işık, Kemal, Mutezile’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri, Ankara, 1967.
• Izutsu, Toshihiko, İslam Düşüncesinde İman Kavramı, Çev. Selahaddin Ayaz, İstanbul, 1984.
• İbn Asâkir, Ebû Kâsım Ali b. Hasan, Tebyînu Kizbi’l-Müfterî, Dımeşk, 1399.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali, el-Fisal fi’l-Milel ve’l-Ehvâ ve’n-Nihal, Beyrut, Ts.
• İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim, el-İmâme ve’s-Siyâse, Thk. Ali Şîrî, Kum, 1413.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemaluddîn Muhammed b. Mukerram, Lisanu’l-Arab, Kum, 1405.
• İbn Teymiyye, Takiyyuddîn Ahmed, İbn Teymiyye Külliyatı, Çev. Heyet, İstanbul, 1998.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdirrahmân b. Ali, Telbîsu İblîs, Kahire, Trs.
• İbnu’l-Esîr, İzzu’d-Dîn Ebi’l-Hasen Ali b. Ebî’l-Keram Muhammed b. Muhammed b. Abdi’l-Kerîm b. Abdi’l-Vâhid eş-Şeybanî, el-Kâmil fi’t-Târih Tercümesi, Çev. Abdülkerim Özaydın, İstanbul, 1987.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu'l-Ferec, Kitâbu'l-Fihrist, Nşr. M. Rıza Teceddüd, Tahran, 1366.
• İbnu’s-Salah, Osman b. Abdurrahman Ebû Amr, Ṭabakâtu’l-Fukahâi’ş-Şâfiiyye, Beyrut, 1992.
• İsfehânî, Hüseyin b. Muhammed er-Râğıb, el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân, İstanbul, 1986.
• İsferayinî, Ebu’l-Muzaffer, et-Tabsîr fi’d-Dîn, Nşr. M. Zâhid el-Kevserî, Beyrut, 1983.
• Kâdî, Abdulcebbâr, Ahmed, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, Thk. Abdulkerîm Osman, Kahire, 1996.
• ———————, Tenzîhu’l-Kur’an ani’l-Metâin, Beyrut, Trs.
• Kaya, Muhammed Selim (Sabri Yılmaz ile birlikte), “Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey Döneminde Etkin Bir Âlim: Abdülkerim el-Kuşeyrî ve Şikâyetü Ehli’s-Sünne Başlıklı Risâlesi”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 2018/1, Sayı: 40, ss. 203-216.
• Kılavuz, Ahmet Saim, “Berbehârî”, DİA, (V/476-477), İstanbul, 1992.
• ———————, Tenzîhu’l-Kur’ân ani’l-Metâin, Beyrut, Trs.
• Kubat, Mehmet, İslâm Mezhepleri Tarihi, Kitap Dünyası Yayınları, İstanbul, 2017.
• ———————, Mehmet Kubat, “Yorumun “Mutlak Hakikat” Kabul Edilmesi ya da Mezhebin Dine Dönüştürülmesi”, Uluslararası İslam ve Yorum Sempozyumu I, 8-10 Mayıs, C. 1, ss. 317-333, Malatya, 2017.
• ———————, “«Ötekini» Tanımlama Bağlamında Mu’tezile’nin Sünnî Okunuşu”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 21, ss. 53-78, Erzurum, 2004.
• ———————, “Teolojik Bağlamda Ehl-i Sünnet’in Mu’tezile Tanımlamaları”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 25, ss. 25-52, Erzurum, 2005.
• ———————, “Eş’arî Ekolünün Öncüsü Olarak Ebu’l-Hasan el-Eşârî ve Kelâmî Görüşleri”, İslâmî İlimler Dergisi, Yıl: 7, Cilt: 7, Sayı: 1, ss. 22-47, Çorum, 2012.
• Kummî, Sa’d b. Abdullah Ebu’l-Halef, Kitâbu’l-Makalât ve’l-Firak, Nşr. Muhammed Cevâd Meşkûr, Tahran, 1963.
• Kutbî, Muhammed b. Şâkirî, Uyunu’t-Tevarîh, Beyrut, 1996.
• Küleynî, Ebû Cafer Muhammed b. Yakub b. İshâk, Usûlu’l-Kâfî, Tahran, Trs.
• Mağribî, Ali Abdulfettah, el-Firaku’l-Kelâmiyye el-İslâmiyye, Mısır, 1986.
• Malatî, Ebu’l-Hüseyin, et-Tenbîh ve’r-Red ala Ehl-i’l-Ehvâ ve’l-Bida’, Tkd. ve Thk. M. Zâhid el-Kevserî, Kahire, I. Baskı 1368/1948, II. Baskı 1997/1418.
• Mâturidî. Ebu Mansûr, Kitâbu’t-Tevhid, Thk. Fethullah Huleyf, Mısır, Trs.
• ———————, Te’vilâtu’l-Kur’ân, Thk. Ertuğrul Boynukalın, İstanbul, 2006.
• Meclisî, Muhammed Bâkır, Bihâru’l-Envâr, Beyrut, 1983.
• Mes’ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali, Murucu’z-Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher, Beyrut, 1989.
• Mevdudi, Ebu’l-A’la, “İslâm’ın İlk Döneminde Siyasî Düşünce”, Çev. Aydın Ünlü, (İslâm Düşüncesi Tarihi içinde, II/283-299), İstanbul, 1990.
• Muhakkik El-Hillî, Necmuddîn Ebi’l-Kasım Ca’fer b. Hasan b. Said, el-Meslek fi Usûli’d- Dîn ve Telihi er-Risâletu’l-Mâtiîyye, Thk. Rıda el-Üstadî, Meşhed, 1424.
• Narol, Süleyman, Mezhebî Aidiyetin Tefsirdeki İzdüşümleri, Ankara, 2016.
• Nâşî El-Ekber, Ebu’l-Abbas Abdullah b. Muhammed b. Abdillah el-Enbârî, Mesâilu’l- İmâme, Nşr. J. van Ess, Beyrut, 1971.
• Onat, Hasan, 99 Soruda İslam Mezhepleri, Byy., Trs.
• ———————, Hasan Onat vdğ., İslâm Düşünce Ekolleri Tarihi, (İLİTAM, Akuzem Yayınları), Ankara, 2006.
• Öz, Mustafa, Başlangıçtan Günümüze İslâm Mezhepleri Tarihi, İstanbul, 2011.
• ———————, Başlangıçtan Günümüze Şiilik ve Kolları, İstanbul, 2011.
• ———————, “İmâmiyye”, DİA, (XXII/207-209), Ankara, 2000.
• ———————, “Takiyye”, DİA, (XXXIX/453-454), Ankara, 2010.
• ———————, “Şia”, DİA, (XXXIX/111-115), Ankara, 2010.
• Öztürk, Mustafa, Kur’ân’ın Mu’tezili Yorumu, Ankara, 2004.
• Pakiş, Ömer, Mu’tezile ve Yorum, Ahenk Yayınları, Van, 2005.
• Râzî, Fahreddin, et-Tefsiru’l-Kebîr, Beyrut, 1981.
• ———————, el-Erbaîn fi Usûli’d-Dîn, Kahire, 1986.
• ———————, el-Mesâilu’l-Hamsûn fi Usûli’d-Dîn, Beyrut, Trs.
• Sarıkaya, Saffet, İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler, İstanbul, 2011.
• Sofuoglu, Cemal, “Gadir-i Hum Meselesi”, AÜİFD, (XXVI/461-470), Ankara, 1984.
• Subhî, Ahmed Mahmud, Nazariyyetu’l-İmâme Lede’ş-Şîati’l-İsnâ Aşeriyye, Beyrut, 1991.
• Şehristanî, Abdulkerîm, el-Milel ve’n-Nihal, Beyrut, 1986.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Nu’man el-Harisî el-Ukberî, Evâilu’l-Makalât, Byy., Trs.
• Taftazanî, Sa’du’d-din Mes’ud b. Ömer, Şerhu’l-Mekâsıd, Thk. Abdurrahman Umeyre, Beyrut, 1993.
• Tâlibî, Ammar, Arâu’l-Havârici’l-Kelâmiyye, Cezayir, 1978.
• Topaloğlu, Bekir, Kelâm İlmi Giriş, İstanbul, 2010.
• Toru, Ümüt, “Eş‘arîlik-Hanbelîlik Farklılaşmasının Toplumsal Yansımaları”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 22/1, Haziran 2018, ss. 259-292.
• Tümer, Günay, “Din”, DİA, (XIX/313-315), İstanbul, 1994.
• Uludağ, Süleyman, Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risalesi, İstanbul, 2014.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara, 2011.
• Üzüm, İlyas, “Mezhep”, DİA, ( X:XIX/526-527), Ankara, 2004.
• Varlık, Mustafa Çetin, “Çaldıran Savaşı”, DİA, (VIII/193-195), İstanbul, 1993.
• Wensinck, A.J., “Mihne”, İA, Çev. Heyet, (VIII/292-294), İstanbul, 1977.
• Yılmaz, Sabri (Muhammed Selim Kaya ile birlikte), “Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey Döneminde Etkin Bir Âlim: Abdülkerim el-Kuşeyrî ve Şikâyetü Ehli’s-Sünne Başlıklı Risâlesi”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 2018/1, Sayı: 40, ss. 203-216.
• Zahir, İhsan İlahi, eş-Şîa ve Ehlu’l-Beyt, Lahor, 1999.
• ———————, Şia’nın Kur’ân İmamet ve Takiyye Anlayışı, Çev.: Sabri Hizmetli-Hasan Onat, Ankara, 1984.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî, Siyeru A’lâmi’n- Nubelâ, Beyrut, 1992.
• Zemahşerî, Cârullah Ömer, el-Minhâc fî Usûli’d-Dîn, (Nşr. S. Schmidtke), Stuttgart, 1997.