The Writing Tools Used by Clerks of Abbasid State

Yıl 2022, Cilt: 27 Sayı: 1, 119 - 130, 30.06.2022

Selahattin Polatoğlu

Öz

In addition to being a means of communication between people, writing is the only way of recording government affairs. Writing has an important place in the preservation of knowledge and its transmission to future generations. Writing is an activity that occurs through processing meaningful words on a certain surface with a pointed object. As understood from the archaeological data, the first examples of writing were created by engraving on a clay tablet with a pointed object. Throughout history, people have discovered and developed different writing materials depending on geographical and economic conditions. Writing has developed and become widespread in the early Islamic history in a way that serves political, religious and social purposes. The tradition of keeping records, which began at a simple level in the early periods of Islamic history, reached an advanced level as a result of interaction with other civilizations during the Umayyad and Abbasid periods. On the other hand, new writing styles have emerged due to aesthetic concerns. The writing culture, which was shaped depending on the administrative life, was soon reflected in the class that was engaged in science and art. Depending on these developments, writing materials have diversified. In this article, the writing materials used by the clerks working in state institutions in the first two centuries of the Abbasids (132-334/750-945) were tried to be illuminated in the light of historical data.

Anahtar Kelimeler

Abbasid State, Clerkship, Bureaucracy, Writing Supplies

Abbâsî Devleti Kâtiplerinin Kullandığı Yazı Araç-Gereçleri

Öz

Yazı, insanlar arasında bir iletişim aracı olmanın yanı sıra devlet işlerinin kayıt altına alınmasının yegâne yoludur. Yazı, bilginin muhafazasında ve gelecek nesillere taşınmasında önemli bir yere sahiptir. Yazı, sivri uçlu bir nesneyle belli bir yüzey üzerine anlamlı sözler işlenmesi ile ortaya çıkan bir faaliyettir. Arkeolojik verilerden anlaşıldığı kadarıyla yazının ilk örnekleri, kil tabletlere sivri bir nesne ile kazınması suretiyle oluşturulmuştur. İnsanlar, tarih boyunca coğrafi ve ekonomik şartlara bağlı olarak farklı yazı malzemeleri keşfetmiş ve geliştirmiştir. Erken dönem İslam tarihinde yazı siyasî, dinî ve sosyal amaçlara hizmet edecek biçimde gelişip yaygınlaşmıştır. İslam tarihinin ilk dönemlerinde basit düzeyde başlayan kayıt tutma geleneği, Emevî ve Abbâsî dönemlerinde diğer medeniyetlerle etkileşimin sonucunda ileri düzeye ulaşmıştır. Öte yandan estetik kaygılarla yeni yazı stilleri ortaya çıkmıştır. İdarî hayata bağlı olarak şekillenen yazı kültürü, çok geçmeden ilim ve sanatla iştigal eden zümreye de yansımıştır. Bu gelişmelere bağlı olarak yazı malzemeleri çeşitlenmiştir. Bu makalede Abbâsî Devleti’nin ilk iki asrında (132-334/750-945) devlet kurumlarında görev yapan kâtiplerin kullandığı yazı malzemeleri tarihî veriler ışığında aydınlatılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Abbâsî Devleti, Kâtiplik, Bürokrasi, Yazı Malzemeleri

Kaynakça

• Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah. Dîvânü’l-Meânî. thk. Ahmed H. Besec. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah. el-Evâil. thk. Muhammed S. el-Vekîl. Kahire: Dârü’l-Beşîr, 1987.
• Avvâd, Korkis. ez-Zehâiru’ş-Şarkiyye. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1994.
• A‘zamî, Muhammed Mustafa. Küttâbü’n-Nebî Sallalâhu Aleyhi ve Sellem. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1978.
• Bağdâdî, Abdullah b. Abdülaziz. Kitâbü’l-Küttâb ve Sıfatü’d-Devât ve’l-Kalem ve Tasrîfuhâ. thk. Dominique Sourdel. Dımaşk, Bulletin d’Etudes Orientales içinde 14, s. 115-153., 1952.
• Batalyevsî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed. el-İktidâb fî Şerhi Edebi’l-Küttâb. thk. Mustafa es-Sakkâ - Hamîd Abdülmecid. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-Büldân. thk. Abdullah E. et-Tabbâ‘ – Ömer E. et-Tabbâ‘. Beyrut: Müessesetü’l-Meârif, 1987.
• Beyhakî, İbrahim b. Muhammed. el-Mehâsin ve’l-Mesâvî. thk. Adnan Ali. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Blanck, Horst. Antikçağda Kitap. çev. Zehra A. Yılmazer. Ankara: Dost Kitabevi, 2000.
• Bloom, Jonathan M. Paper Before Print: The History and Impact of Paper in The Islamic World. New Haven: Yale University Press, 2001.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. “el-Cidd ve’l-Hezl”. Resâil. thk. Abdüsselâm M. Hârûn. 2/231-278. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1964.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. el-Mehâsin ve’l-Ezdâd. thk. Şeyh Muhammed Süveyd. Beyrut: Dârü’l-İhyâi’l-Ulûm, 1991.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Hayevân. thk. Abdüsselâm M. Hârûn. 8 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Bâbî, 1965.
• Cehşiyârî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdûs. Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-Küttâb. thk. İbrahim Salih. Abudabi: el-Mecmau’s-Sekâfî, 2009.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhah: Tâcü’l-Luga ve Sıhahi’l-Arabiyye. thk. Ahmed A. Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1979.
• Derman, M. Uğur. “Divit”. DİA. 9/450-451. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Derman, M. Uğur. “Kalem”. DİA. 24/245-247. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001.
• Gully, Adrian. “The Sword and the Pen in the Pre-Modern Arabic Heritage: A Literary Representation of an Important Historical Relationship”. Ideas, Images and Methods of Portrayal: Insights into Classical Arabic Literature and Islam. ed. Sebastian Günther. 403-430. Leiden: Brill, 2005.
• Hamza el-İsfahânî, Ebû Abdullah Hamza b. Hasan. et-Tenbîh alâ Hudûsi’t-Tashîf. thk. Es‘ad Tales. Beyrut: Dâru Sâdır, 1992.
• Hançabay, Halil İbrahim. Abbâsîler Döneminde Vezirlik (295-530/908-1136). İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. el-Câmi‘ li-Ahlâkı’r-Râvî ve Âdâbi’s-Sâmi‘. thk. Mahmud et-Tahhân. 2 Cilt. Riyad, 1983.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Târîhu Medîneti’s-Selâm: Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2001.
• Husrî, Ebû İshak İbrahim b. Ali. Zehrü’l-Âdâb ve Semerü’l-Elbâb. thk. Salâhaddin el-Hevârî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2001.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah. Behcetü’l-Mecâlis ve Ünsü’l-Mücâlis. thk. Muhammed M. el-Hûlî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed. el-İkdü’l-Ferîd. thk. Müfîd M. Kumeyha. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• İbn Dürüsteveyh, Ebû Muhammed Abdullah b. Ca‘fer. Kitâbü’l-Küttâb. thk. Luvîs Şeyho. Beyrut, 1921.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed. Târîhu İbn Haldûn. thk. Halîl Şehâde. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2001.
• İbn Hamdûn, Ebü’l-Meâlî Muhammed b. Hasan. et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye. thk. İhsan Abbas - Bekir Abbas. 10 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1996.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed. Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2001.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Uyûnu’l-Ahbâr. thk. Muhammed el-İskenderânî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1994.
• İbn Tayfûr, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ebû Tâhir. Târîhu Bağdâd. thk. ‘İsâm M. el-Hâc Ali. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İbn Vehb, Ebü’l-Hüseyin İshak b. İbrahim. el-Burhân fî Vucûhi’l-Beyân. thk. Ahmed Matlûb - Hadîce el-Hadîsî. Bağdat, 1967.
• İbnü’l-Merzübân, Ebû Bekir Muhammed b. Halef. el-Müntehab min Kitâbi’l-Hedâyâ. thk. Celîl el-Atiyye. Beyrut: Dâru’t-Talî‘a, 2014.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali. Subhu’l-A‘şâ fî Sınâ‘ati’l-İnşâ. thk. Muhammed H. Şemseddin - Yûsuf A. Tavîl. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma‘rifeti’l-Ekâlim. thk. Muhammed E. ed-Dannâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed. Tecâribü’l-Ümem ve Te‘âkubü’l-Himem. thk. Ebü’l-Kâsım İmâmî. 8 Cilt. Tahran: Dâru Surûş, 2007.
• Nahhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Sınâ‘atü’l-Küttâb. thk. Bedr Ahmed Dayf. Beyrut: Dârü’l-Ulûmi’l-Arabiyye, 1990.
• Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. thk. Eymen Fuâd Seyyid. 2 Cilt. London: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmî, 2014.
• Pedersen, Johannes. İslam Dünyasında Kitabın Tarihi. çev. Mustafa Macit Karagözoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Sâbî, Ebü’l-Hüseyin Hilâl b. el-Muhassin. el-Vüzerâ: Tuhfetü’l-Ümerâ fî Târîhi’l-Vüzerâ. thk. Abdüssettâr A. Ferrâc. Kahire: Mektebetü’l-A‘yân, 1958.
• Sâbî, Ebü’l-Hüseyin Hilâl b. el-Muhassin. Rusûmu Dâri’l-Hilâfe. thk. Mîhâîl Avvâd. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1986.
• Saîd, Hayrullah. Mevsû‘atü’l-Verrâkati ve’l-Verrâkîn fi’l-Hadâreti’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetü’l-İntişâri’l-Arabî, 2011.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed. Âdâbü’l-Mülûk. thk. Celîl el-Atiyye. Kahire: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2005.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed. el-İktibâs mine’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. İbtisâm M. es-Saffâr - Mücâhid M. Behcet. 2 Cilt. Mansûre: Dârü’l-Vefâ, 1992.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed. Hâssu’l-Hâs. thk. Me’mûn Muhyiddin el-Cennân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed. Letâifü’l-Meârif. thk. P. De Jong. Leiden: Brill, 1867.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed. Simârü’l-Kulûb fi’l-Muzâf ve’l-Mansûb. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dârü’l-Meârif, ts.
• Sûlî, Ebû Bekir Muhammed b. Yahyâ. Edebü’l-Küttâb. thk. Ahmed H. Besec. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Şeybânî, Ebü’l-Yüsr İbrahim b. Muhammed. “er-Risâletü’l-Azrâ fî Mevâzîni’l-Belâğa ve Edevâti’l-Kitâbe”. Cemheretü Resâili’l-Arab. thk. Ahmed Zeki Safvet. 4/176-212. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-Rusul ve’l-Mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 11 Cilt. Kahire: Dârü’l-Meârif, 1962.
• Tenûhî, Ebû Ali Muhassin b. Ali. el-Ferec ba‘de’ş-Şidde. thk. Abbûd eş-Şâlcî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
• Tenûhî, Ebû Ali Muhassin b. Ali. Nişvârü’l-Muhâdara ve Ahbârü’l-Müzâkere. thk. Abbûd eş-Şâlcî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân Ali b. Muhammed. el-Besâir ve’z-Zehâir. thk. Vedâd el-Kâdî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1988.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebû Ya‘kûb İshak İbn Vâzıh. el-Büldân. thk. Muhammed E. Dannâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebû Ya‘kûb İshak İbn Vâzıh. Târîhu’l-Ya‘kûbî. thk. Halîl el-Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kalem”. DİA. 24/243-245. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001.
• Yıldırım, Enbiya. Hüsn-i Hat ve Hadis. Ankara: Otto Yayınları, 2017.