Sebîlürreşâd (Sırât-ı Müstakîm) ve İctihâd Dergilerinin Din Eğitimi Açısından Mukayesesi

Yıl 2022, Cilt: 27 Sayı: 2, 259 - 282, 31.12.2022

Abdullah Duman , Hamit Er

Öz

II. Meşrutiyet’e girerken din, toplum ve eğitim alanında felsefi ve ideolojik yaklaşımlar, din eğitimi anlayışını yakından etkilemiştir. Bu etkiyi dönemin önde gelen yayınlarından olan Sebîlürreşâd (Sırât-ı Müstakîm) ve İctihad dergilerinde ele alınan din eğitimi ile ilgili yazı ve makalelerde somut bir şekilde gözlemlemek mümkündür. Sebîlürreşâd İslamcı kimliği ile ön plana çıkarken, İctihad Batıcı paradigmanın önemli bir temsilcisidir. Bu dergiler din eğitimi meselelerini takip etmiş, ilmi ve felsefi bir bakış açısı sunmuştur. II. Meşrutiyet Döneminde dergicilik faaliyeti içerisinde din eğitimi ile ilgili olarak daha çok Sebîlürreşâd üzerinden okumaların yapıldığı görüldüğünden İctihad üzerinden karşılaştırmalı bir çalışmaya ihtiyaç duyulmuştur. Çalışmanın amacı, dergiler ekseninde günümüze uzanan boyutu ile din eğitimi sorunlarının çözümüne ve din eğitimi tarihine katkı sağlamaktır. Sebîlürreşâd Ağustos 1908 ile Mart 1925 yılları arasında 641 sayı, İctihad Eylül 1904 ile Aralık 1932 tarihleri arasında 358 sayı yayımlanmıştır. Araştırma, Sebîlürreşâd’ın 1908 ile 1925, İctihad’ın ise 1904 ile 1932 yılları arasını kapsamaktadır. Araştırmada, nitel araştırma yöntemlerinden dokümantasyon metodu kullanılmıştır. Yazarlarının söylemlerine bakılarak dergilerin tamamının taranması ve içerik analizleri ile ulaşılan din eğitimine dair veriler mukayese edilmiştir. Çalışma ile farklı ideolojilere sahip iki derginin din eğitimi konularında daha çok benzer fikirler taşıdıkları, ayrıldıkları konularda ise ideolojik yaklaşımlarının etkisinin olduğu ve güncelliğini koruyan bazı meselelerin çözümüne dair öneriler ortaya koydukları sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Sebilürreşad, İctihad, Medreseler, Hutbe, Laik Eğitimi, Milli terbiye, Religious Education, Sebilurresad Journal, Ictihad Journal, Mektep, Madrasah, Darulfunun

The Approach of Sebilurresad and Ictihad Journals to Religious Education: A Comparative Study

Öz

While entering the 2nd Constitutional Era (II. Mesrutiyet), philosophical and ideological approaches in the fields of religion, society and education closely affected the understanding of religious education. It is possible to observe this effect in a concrete way in the writings and articles about religious education that are discussed in Sebilurresad and Ictihad Journals, which are the leading publications of the period. While Sebilurresad stood out with its Islamic identity, Ictihad was an important representative of the Westernist paradigma. Journals followed the issues of religious education and offered a scientific and philosophical perspective. Since it was seen that readings on religious education were mostly made through the journalism activities of Sebilurresad in the 2nd Constitutional Era, a comparative study was needed on the basis of Ictihad. The aim of this study is to contribute to the solutions of religious education problems and the history of religious education with its dimension extending to the present day on the axis of journals. Sebilurresad was published 641 issues between August 1908 and March 1925, Ictihad published 358 issues between September 1904 and December 1932. This research covers Sebilurresad's years between 1908 and 1925, and Ictihad's between 1904 and 1932. In the research, the documentation method, one of the qualitative research methods, was used. By looking at the discourses of the authors, the data on religious education reached through the scanning of all the journals and the content analysis were compared. In this research, it was concluded that two journals with different ideologies had more similar ideas on religious education, and that their ideological approaches had an effect on the issues they differed, and they both offered suggestions for the solution of some issues that are still up to date.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Sebilurresad Journal, Ictihad Journal, Mektep, Madrasah, Darulfunun

Kaynakça

• “Ayine-i Matbuat”. İctihad 4/80-3 (12 Eylül 1329), 1771-1773.
• “Camide Hıfz-ı Kur’ân Mücrimleri!”. Sebîlürreşâd 24/603 (5 Haziran 1340), 80.
• “Dârülfünun İle Fıkhın ve Mesâil-i Şeriyyenin Alakası Yokmuş!”. Sebîlürreşâd 16/414-415 (15 Mayıs 1335), 222-223.
• “Dar'ül-Huffazlar Hakkında: Maârif Vekâletimizin Nazar-ı Dikkatlerine”. Sebîlürreşâd 24/604 (12 Haziran 1340), 95-96.
• “İctihad’ın Tatili”, Sebîlürreşâd 10/238 (21 Mart 1329), 72.
• “İlâhiyat Fakültesi Hakkında Bir Mülakat”. Sebîlürreşâd 24/601 (22 Mayıs 1340), 43-44.
• “İlâhiyat Medresesi Hakkında Medresetü'l-Mütehassısin Medreselerinin Maârif Vekâletine Gönderdiği Layiha”. Sebîlürreşâd 23/594 (27 Mart 1340), 351-352.
• “Maârifin Hali”. Sebîlürreşâd. 21/536-537 (14 Haziran 1339), 129-131.
• “Mekteplerde Oyun Dersleri!”. Sebîlürreşâd. 24/618 (25 Eylül 1340), 310-312.
• “Merakiz-i Tekaya Talimatnâmesi”, Sebîlürreşâd 15/369 (12 Eylül 1334), 96-97.
• “Sebîlürreşâd”, Sebîlürreşâd 10/238 (21 Mart 1329), 72.
• “Tevhîd-i Tedrîsât Demek İlga-yı Tedrîsât Demek midir?”. Sebîlürreşâd 24/602 (29 Mayıs 1340), 58-59.
• “Tevhîd-i Tedrîsât Kanûnunun Tarz-ı Tatbiki Hakkında Antalya Mebusu Hoca Rasih Efendi Hazretleriyle Mülakat”. Sebîlürreşâd 24/604 (12 Haziran 1340), 89-90.
• A. Şükrü. “Medârisin Hayat ve Mematı Arefesinde: Medreseler Talebe için mi, Yoksa Müderrisler için midir?”. Sebîlürreşâd 18/462 (1 Nisan 1336), 237-239.
• Abdullah Cevdet. “Anglo-Sakson Mekteplerinde Din ve Terbiye”. İctihad 22/211 (31 Eylül 1926), 4086-4088.
• Abdullah Cevdet. “İcmal-i Mukadderat-ı Nisa”. İctihad 2/9(21) (Mayıs 1909), 329-330.
• Abdullah Cevdet. “İctimâi Sütun: Din ü Terbiye-i Vicdaniye”. İctihad 21/197 (1 Şubat 1926), 3861-3863.
• Abdullah Cevdet. “Kıvam-ı Akvâm-Konferans”. İştihad 90-1 (23 Kânûn-ı Sânî 1329), 2016-2020.
• Abdullah Cevdet. “Müşterek Terbiye, Tevhîd-i Tedrîsât”. İctihad 19/168 (1 Ağustos 1924), 3397-3402.
• Abdullah Cevdet. “Ruhi ve Felsefî Tetebbu: Din Dersleri”. İctihad 22/224 (15 Mart 1927), 4287-4289.
• Abdullah Cevdet. “Softalığa Dair”. İctihad 4/60 (4 Nisan 1329), 1303-1306.
• Abdullatif Nevzad. “Bizde Ahlâk, Bizde Terbiye-I”. Sebîlürreşâd 10/257 (1 Ağustos 1329), 369-370.
• Abdullatif Nevzad. “Çocuklarımıza Akaid-i İslâmiyye'nin Usûl-i Tedrîs ve Telkini-III”. Sebîlürreşâd 7/174 (22 Kânûn-ı Evvel 1327), 276-278.
• Ahmed Ağayef. “Terbiye-i Millîye”. İctihad 3/27 (15 Temmuz 1327), 781-786.
• Ahmed Cevdet. “Demokraside Halkın Terbiyesi”. Sırât-ı Müstakîm 21/532-533 (2 Haziran 1330), 103-104.
• Ahmed Cevdet. “Terbiye-i Milliyye ile Terbiye-i Dîniyye”. Sebîlürreşâd 24/619 (2 Teşrîn-i Evvel 1340), 330-332.
• Ahmet Ağaoğlu. “Millî Terbiye”. haz. Şeref Göküş. Marife 13/2 (2013), 211-216.
• Aksekili Ahmed Hamdi. “Dinî Dersler”. Sebîlürreşâd 17/433-434 (1 Ağustos 1335), 134-136.
• Aksekili Ahmed Hamdi. “Medresetü'l-İrşad”. Sebîlürreşâd 21/538-539 (21 Haziran 1339), 142-144.
• Aksekili Ahmed Hamdi. “Mekteplerde Dîn Tedrîsâtı: Heyet-i İlmiyye-i Riyaset-i Aliyyesine”. Sebîlürreşâd 22/553-554 (23 Ağustos 1339), 53-55.
• Aksekili Ahmed Hamdi. “Mekteplerde Tedrîsât ve Terbiye-i Dîniyye Meselesi Hakkında: Maârif Vekil-i Muhteremi Hamdullah Suphi Beyefendi'ye”. Sebîlürreşâd 19/488 (17 Temmuz 1337), 215-217.
• Ali Baha. “Çocuk Terbiyesi”. İctihad 17/141 (15 Kânûn-ı Sânî 1922), 2969-2971.
• Alimcan el-İdrisi. “Hutbelere Dair”. Sırât-ı Müstakîm 5/120 (9 Kanûn-ı Evvel 1326), 263-264.
• Alkan, Mustafa. “Softa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 37/342-343. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Arslan, Ali. Dârülfünun’dan Üniversite’ye Geçiş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Astanalı Niyazi. “Talebe-i Ulûmda Hareket-i Fikriye: İştirak-ı Efkar”. Sebîlürreşâd 10/243 (25 Nisan 1329), 146-147. Aydın, Ali Rıza. “Çocuğun Dini Şahsiyet Kazanmasında Ailenin Önemi”. On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 8 (1996), 211-220.
• Aydın, Mehmet Zeki. “Ailede Ahlâk Eğitimi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2003), 125-158.
• Balcızade Edremitli Mehmed Tahir. “Taşralarda Hutbe ve Hatipler”. Sırât-ı Müstakîm 3/73 (14 Kânûn-ı Sânî 1325), 331.
• Bereketzade Saffet. “Hutbelere Dair”. Sırât-ı Müstakîm 2/27 (12 Şubat 1324), 9-10.
• Bilgin, Beyza. “Din Eğitiminin Genel Eğitimdeki Yeri”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 24 (1981), 469-483.
• Bölükbaşı, Rıza Tevfik. “Musâhabe-i İctihad: Terbiye Meselesi Etrafında Cereyanlar”, İctihad 4/93 (13 Şubat 1329), 2073-2077.
• Can, Betül. “Tanzimat Öncesi Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretim Yöntemleri”. Erzurum Kültür Eğitim Vakfı Akademi Dergisi 44/ (Yıl:14, Yaz 2010), 305-320.
• Ceyhan, Semih. “Tarikat ve Tekke Kavramlarına Dair”. Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür ed. Semih Ceyhan. 27-53. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Columbia University in The City of New York. “Darülfünun: Osmanlı'da İlk Modern Üniversite Nasıl Kuruldu?”. Erişim 23 Temmuz 2022. https://globalcenters.columbia.edu/news/darulfunun-osmanlida-ilk-modern -universite-nasil-kuruldu
• Çapa, Mesut. “Tevhîd-i Tedrîsât Sonrası Trabzon’da Eğitim”. Tarih İncelemeleri Dergisi 16/1 (2001), 21-30.
• Çebeci, Suat. “Eğitim Anlayışı Açısından Osmanlı Medreseleri ile Orta Asya Medreselerinin Mimari Özellikleri”. Osmanlı Medreseleri Eğitim ve Yönetim ve Finans ed. Fuat Aydın. İstanbul: Mahya Yayınları, 2019.
• Çilingir, Lokman. “Ahlak ve Din Eğitiminin Yapısı ve Yöntemi Üzerine”. Felsefe Dünyası Dergisi 72 (2020), 58-75.
• Doğan, Recai, “Yaygın Din Eğitim Açısından İkinci Meşrutiyet Dönemine Kadar Vaaz ve Vâizliğin Gelişimine Tarihi Bir Bakış”. Dini Araştırmalar Dergisi 1/3 (Ocak-Nisan 1999), 257-272.
• Doğan, Recai. Osmanlı’nın Son Döneminde Açılan Mekteplerde Din Dersinin Tarihi Gelişimi (1773-1923). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
• Eroğlu, Hamza. Türk Devrim Tarihi. Ankara: Sanem Matbaacılık, 1981.
• Ferid. “Anglo-Saksonlar'da Fikr-i Hükümet, Ta’lîm ve Terbiye”. Sebîlürreşâd 3/70 (24 Kanûn-ı Evvel 1325), 278-280.
• Guyau, J. M. “Din Noktasından: Ailede Terbiye (maba’d ve hitam)”. çev. Abdullah Cevdet. İctihad 26/310 (1 Kânûn-ı Evvel 1930), 5519-5520.
• Guyau, J. M. “Din Noktasından: Ailede Terbiye-I-”. çev. Abdullah Cevdet. İctihad 26/308 (1 Teşrîn-i Sânî 1930), 5495 -5497.
• Gürsoy, Kenan. “Laiklik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/60-62. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Hafız Mehmed Hilmi. “Medâris Meselesi”. Sebîlürreşâd 10/251 (20 Haziran 1329), 278-279.
• Halis Efendi. “Alem-i İslâm’a Tebşir: Medâris-i İlmiyede Bir Hatve-i Tekamül”. Sırât-ı Müstakîm 3/76 (4 Kânûn-ı Sânî 1325), 379-382.
• Hamdullah Supdi. “Maârife Bir İstikamet-i Salime Vermek Zamanı Gelmiştir: Hamdullah Suphi Beyefendi'nin Maârife Müteallik Mesâil-i Muhtelife Hakkındaki Nokta-i Nazarları I”. Sebîlürreşâd 19/477 (23 Nisan 1337), 90-92.
• Hasan Hikmet. “İctimâiyyatta Garpçılık ve Bozgunculuk: Laiklik-Asrilik”. Sebîlürreşâd 22/555-556 (30 Ağustos 1339), 72-74.
• Haşim. “Islah-ı Medâris ve Esbab-ı İnhitatımız”. Sebîlürreşâd 10/254 (11 Temmuz 1329), 321-322.
• Hatipzâde, Ahmet Vasfi. “Terbiye Ta’lim, Medâris-i İlmiye”. Sebîlürreşâd 10/240 (4 Nisan 1329), 95-96.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Mahalle İmâmlarının Performanslarına Dair”. Tesam Akademi Dergisi / Turkish Journal of Tesam Academy 1/1 (2014), 41-51.
• Hüseyin Adil. “Dârülfünun Gençlerine: Din ve Ahlâk”. Sebîlürreşâd 28/450 (4 Kanûn-i Evvel 1335), 94-95.
• İbrahim Besim. “Hutbe”. Sırât-ı Müstakîm 5/116 (11 Teşrîn-i Sânî 1326), 199-200.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Dârülfünun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/521-525. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• İpşirli, Mehmet. “Cer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 7/388-389. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• İsmail Hakkı. “Lâ-Dinî Yani Sadece Ahlâki, Bedii ve İnsani Bir Terbiye Temeli”. İctihad 21/202 (15 Nisan 1926), 3943- 3944.
• Kanal, Hümmet. “II. Abdülhamîd Devrinde İstanbul Medreselerindeki Öğrencilerin Cerr Faaliyetleri”. Avrasya İncelemeleri Dergisi 3/2 (2014), 251-294.
• Karlıdağ, Abdullah Cevdet. “Tanrı'ya İlk Defa Türkçe Söyleyen İmâm”. İctihad 21/202 (15 Nisan 1926), 3941-3942.
• Kazanlı Halim Sabit. “Hutbelere Dair: Kablelbise Hutbe”. Sırât-ı Müstakîm 1/6 (18 Eylül 1324), 88-89.
• Kazım Nami. “Dinî Terbiye, Dinî Tedrîs”. Sebîlürreşâd 19/479 (7 Mayıs 1337), 110-112.
• Kılıçzade Hakkı Bey. “Sahte Softalığa ve Dervişliğe Olan İlan-ı Harb”. İctihad 4/58 (14 Mart 1329), 1277-1281.
• Kılıçzade İsmail Hakkı. “Dervişlik, Softalık Meselesi”. İctihad 4/62 (18 Nisan 1329), 1349-1352.
• Kılıçzade İsmail Hakkı. “Pek Uyanık Bir Uyku”. İctihad 4/57 (7 Mart 1329), 1261-1264.
• Kılıçzade İsmail Hakkı. “Yunus Hoca Hikâyeleri: Yunus Hoca Talebe”. İctihad 4/77 (22 Ağustos 1329), 1703-1711.
• Köşeli, Yusuf. “Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı ve Sinemasında Medrese/Molla İmajı”. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde
• Medreseler, Uluslararası Sempozyum 5-7 Ekim 2012. 2/355-384. Muş: M.Ş.Ü. Yayınları, 2013.
• Kreiser, Klaus. “Tekke ve Dervişlik”. çev. Nurettin Gemici. Tasavvuf İlim ve Akademik Araştırma Dergisi 22 (Yıl 9, 2008), 341-345.
• Lali. “Kadın”. İctihad 3/36 (1 Kânûn-ı Evvel 1327), 920-923.
• M. Hakkı. “Terbiye ve Ta’lîm, Ulemâda Hareket-i Fikriyye: Ulemâ-yı İslâmiyye ile Hasbihal”. Sebîlürreşâd 10/250 (13 Haziran 1329), 260.
• M. Şemseddin, “Tedrîsât ve Terbiye-i Ahlâkiyye”, Sebîlürreşâd 9-215 (4 Teşrîn-i Evvel 1328), 125-127.
• M. Şemseddin. “Ta’lîm ve Terbiyede Mektepler”. Sebîlürreşâd 1-8/24-206 (2 Ağustos 1328), 477-478.
• M. Şemseddin. “Ta’lîm ve Terbiyede Ebeveynin Vezaifi”. Sebîlürreşâd 1-8/22-204 (19 Temmuz 1328), 417-419.
• Mahmut Sadık. “Pak Bir Hüviyet, Sağlam Bir Fıtrat”. İctihad 4/85 (19 Kanunuevvel 1329), 1871-1874.
• Manastırlı Bahaddin. “Musâhabe-i İctimâiye: 2 Ulya-yı Umûr ve Etfâl İle Muallim ve Muallimelerimize”. İctihad 2/10(22) (Temmuz 1909), 363-371.
• Mehmed el-Celveti. “Hutbelere Dair”. Sırât-ı Müstakîm 3/69 (17 Kânûn-ı Evvel 1325), 263-264.
• Mehmed Emin. “Müslümanlığı Diriltecek Müesseseler -I: Huzur-ı Celîl-i Meşihatpenahiye”. Sebîlürreşâd 12/296 (1 Mayıs 1330), 175-176.
• Mehmed Fahreddin. “Ta’lîm ve Terbiyede Üssülesas-II”. Sebîlürreşâd 1-8/25-207 (9 Ağustos 1328), 478-480.
• Mehmet Zeki. “Vakayi-i Mâliye ve İktisâdiye”. İctihad 5/115 (17 Temmuz 1330), 288-292.
• Milaslı İsmail Hakkı. “Aksekili Ahmed Hamdi Efendi'nin 'Dinî Dersler' Kitabı Mühim Bir Eksiğimizin İtmamına Doğru Büyük Bir Hatve”. Sebîlürreşâd 17/442 (25 Eylül 1335), 219-221.
• Muhammed Ferid Vecdi. “Müslüman Kadını: İkinci Fasıl: Kadın nedir?, Kadının Vazife-i Tabiiyyesi Nedir?”. Sırât-ı Müstakîm 1/4 (4 Eylül 1324), 57-60.
• Mustafa Asım. “Köylülerimiz”. Sebîlürreşâd 15/370 (19 Eylül 1334), 110-112.
• Müftizâde Mehmed Es’ad. “İstanbul Medreseleri”. Sebîlürreşâd 21/540-541 (28 Haziran 1339), 160-163.
• Nezihe Muhlis. “Terbiye-i İnas Etrafında”. Sırât-ı Müstakîm 6/146 (2 Haziran 1327), 248-249.
• Nusret Cezmi. “Kadın: Bir Valide Olmaya Gayret Etmelidir”. Sebîlürreşâd 21/534-535 (9 Haziran 1339), 110-111.
• Ömer Fuad. “Anadolu Seyyar Muhabir-i Mahsûsumuzdan: Medreseler”. Sebîlürreşâd 10/252 (27 Haziran 1329), 298- 299.
• Ömer Nasuhi. “Vaaz ve Vâizler”. Sebîlürreşâd 23/589 (21 Şubat 1340), 265-267.
• Özdemir, Emin. “Islah Çalışmalarından İlgasına Medreselere İslâmcı Bir Bakış; Sebîlürreşâd’da Tevhîd-i Tedrîsad Kanûnu ve Uygulamaları”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 8/2 (Winter 2013), 201-215.
• Pak, Süleyman. Sebîlürreşad ve Sırât-ı Mustakîm Dergilerinde Çıkan Eğitimle İlgili Yazıların Tesbit ve Tahlili. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Samizade Süreyya. “Bizde Âile Hayatı”. İctihad 5/108 (29 Mayıs 1330), 148-151.
• Sarıkaya, Yaşar. “II. Meşrutiyet ve Medreseler: Geleneksel Bir Kurumun Modernleşme Sürecinde Var Olma Mücadelesi”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışma Dergisi 13/25 (2008/2), 37-73.
• Sâtı (el-Husri). “Tanzimatcılık Meselesi-I-”. İctihad 4/64 (02 Mayıs 1329), 1379-1383.
• Soyupek, Hasan. İkinci Meşrutiyet’ten Günümüze Türkiye’de Arapça Öğretimi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Tahirü’l-Mevlevi. “Medresetülmeşayih Dolayısıyla Bir Hatıra”. Sebîlürreşâd 13 (11)/285 (13 Şubat 1329), 398-399.
• The British Library. “Learning and education in Anglo-Saxon England”. Erişim 23 Temmuz 2022. https://www.bl.uk/anglo-saxons/articles/learning-and-education-in-anglo-saxon-england#1
• Tunalı Hilmi. “Medreseler Kongresi!..: (Osmanlı Müslüman Ulemâsına Bir Davet)”. Sırât-ı Müstakîm 3/54 (3 Eylül 1325), 25-28.
• Turan, Mustafa. “Osmanlı’dan Cumhuriyete Tevhîd-i Tedrîsât”. Türk Yurdu Dergisi 288 (Ağustos 2011), 191-197.
• Usturumcalı Salih Zeki vd. “Görmek İstemeyenlerin Nazar-ı İnsafına!”. Sebîlürreşâd 10/242 (18 Nisan 1329), 135.
• Yakut, Esra. “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Mekteplerde Dinî Eğitim”. Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi 37/ (2014), 19-34.
• Yanardağ, Ayşe. “Erken Cumhuriyet Dönemi Milli Eğitim Tartışmalarında Ali Haydar Bey’in ‘Millî Terbiye’ Başlıklı Raporu”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi 63 (Güz 2018), 387-418.
• Yaşaroğlu, M. Kamil. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbe Hizmetlerine Genel Bir Bakış”. Yakın Doğu Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (Yıl 2, Bahar 2016), 93-107.
• Yusuf Ayönü vd. Ortaçağ-Yeniçağ Avrupa Tarihi ed. Levent Kayapınar ve Erhan Afyoncu. Eskişehir: T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Yüksel, Zeynep. “Osmanlı’da Vaaz ve Vâizlik Geleneği”. Vaaz ve Vâizlik Sempozyumu (17-18 Aralık 2011). 2/184. Ankara, DİB Yayınları, 2013.
• Zeki Megamiz. “Arap Lisânı ve Latin Harfleri”. İctihad 24/271 (15 Nisan 1929), 5151-5153.
• Zengin, Zeki Salih. “Osmanlılar Döneminde Yaygın Din Eğitimi Faaliyeti Olarak Hutbeler”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17/1 (2008), 379-398.
• Zengin, Zeki Salih. “Osmanlılar’da II. Meşrutiyet Döneminde Yeni Açılan Medreseler ve Din Görevlisi Yetiştirme Çalışmaları”. İslâm Araştırmaları Dergisi 36 (2016), 33-61.