Müçtehitlerin Çoğunluğunun İttifakına Karşılık Azınlığın Muhalefetinin İcmâın Oluşumuna Etkisi

Yıl 2023, Cilt: 28 Sayı: 2, 105 - 118, 29.12.2023

Abdullah Erdem

Öz

Fıkıh usulünde kesin bilgi ifade eden delillerden biri de icmâdır. İcmâın hücciyetini kabul etmeyen âlim yok denecek kadar azdır. Buna itiraz eden ilk kişinin Mu‘tezilî İbrahim en-Nazzam olduğu aktarılır. Mezhep olarak kabul etmeyen grup ise İmâmiyye’ye mensup âlimlerdir. Belli başlı birkaç şaz görüş dışında icmâın hücciyeti konusunda ilk dönem müçtehitlerinden itibaren müçtehit âlimlerin ittifak ettiklerini söylemek mümkündür. İcmâın hücciyeti konusunda kayda değer bir ihtilaf olmamakla beraber icmâın çeşitleri, şartları, delilleri, icmâ edeceklerin sayısı gibi detaylarında usulcüler ihtilaf etmişlerdir. Usûlcülerin tartıştığı konulardan biri de müçtehitlerin büyük çoğunluğunun ittifak ettiği durumda bir veya birkaç kişinin muhalefet etmesinin icmâa etkisidir. Usulcülerin bir kısmı çoğunluğun ittifakına karşı azınlığın muhalefetinin icmâa zarar vermeyeceği kanaatinde iken büyük bir kısmı ise icmâın oluşabilmesi için bütün müçtehitlerin aynı görüşte olması gerektiğini savunur. Temel olarak bu iki yaklaşımın birbirleriyle tartıştıkları söylenebilirse de konuyu daha farklı ele alan usulcüler de vardır. Bazı usulcüler bir veya birkaç kişinin muhalefet ettiği bir meselede çoğunluğun bunlara karşı takındıkları tavrı dikkate almaktadırlar. Bu âlimlere göre eğer çoğunluk azınlığın görüşüne karşı çıkmazsa bu durumda icmâdan bahsedilemez. Zira bu, çoğunluğun kendilerine muhalif görüşe de itibar ettiklerini gösterir. Şayet çoğunluk azınlığın görüşüne itibar etmez ve hatta karşı çıkarlarsa bu durumda çoğunluğun ittifakı icmâ olur.
Bu tartışmalarda genel olarak kullanılan argümanlar aynıdır. Usulcüler özellikle İbn Abbas (r.a.) başta olmak üzere bazı sahabenin çoğunluğa muhalif görüşleri üzerinden tezlerini savunmaktadır. Azınlığın muhalefetini icmâa engel görmeyen kişiler, İbn Abbas’ın ribâ ve müt‘a konusundaki örnekte olduğu gibi bir veya birkaç sahabenin muhalif görüşleri bulunmasına rağmen diğer sahabenin ittifakının icmâ olduğu konusunda usulcülerin ittifak ettiğini savunurlar. Aynı şekilde bunun icmâa engel olduğunu savunanlar da yine İbn Abbas’ın avl konusundaki cumhura muhalif görüşünde olduğu gibi diğer sahabenin ittifak ettiği bir meselede İbn Abbas’ın muhalif tavrı icmâın oluşuma engel teşkil etmiştir.
İşte bu çalışma, bahsedilen tartışmaları ve tarafların kullandıkları argümanları ele almaktadır. Ancak önce bu tartışmalarla yakından ilgisi olduğu düşünülen icmâın bilgi değeri ve şartları özetle sunulmuştur. Çalışmada belli bir ekolün eserleri ile yetinilmemiş farklı mezheplere mensup usulcülerin konuyla ilgili açıklamaları incelenmiş ve değerlendirilmeye çalışılmıştır. Sonuç olarak icmâın kesin delil olabilmesi için ileri sürülen şartlardan da hareket ederek çoğunluğa karşılık azınlığın muhalefetinin icmâın oluşumuna engel olacağının hâkim görüş olduğunu belirtmek gerekir. Bununla birlikte azınlığın muhalif görüşünün diğer usulcüler tarafından dikkate alınıp alınmamasının icmâın oluşumunda etkili olduğu kanaati hâsıl olmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh Usulü, İcmâ, Çoğunluğun ittifakı, Azınlığın muhalefeti

The Effect of the Opposition of the Minority against the Majority of the Mujtahids on the Formation of Ijma

Öz

One of the proofs expressing certain knowledge in fiqh method is ijma. There are hardly any scholars who do not accept that ijma is evidence. It is reported that the first person who objected to this was Mu'tazilî İbrahim en-Nazam. The group that does not accept it as a sect are the scholars who belong to the Imamiyya. It is possible to say that mujtahid scholars have been unanimous since the first period mujtahids on the fact that ijmā is evidence, with a few exceptions. Although there is no significant disagreement about the fact that ijma is evidence, the scholars differed on the details of ijma's types, conditions, proofs, and the number of people who would agree on ijma. One of the issues discussed by the scholars of the methodology is the effect of ijmaa when one or more people oppose the majority of the mujtahids. While some of the methodists think that the opposition of the minority against the alliance of the majority will not harm the ijma, the majority of them argue that all mujtahids must be of the same opinion in order for the ijma to be formed. Basically, it can be said that these two approaches argue with each other, but there are also proceduralists who deal with the issue differently. Some scholars take into account the attitude of the majority towards them in an issue opposed by one or a few people. According to these scholars, if the majority does not oppose the opinion of the minority, then ijma cannot be mentioned. Because this shows that the majority also respect the opposing view. If the majority does not respect or even oppose the opinion of the minority, then the consensus of the majority becomes ijma.
The arguments generally used in these discussions are the same. Usulists defend their theses based on the opposing views of some of the Companions, especially Ibn Abbas. Those who do not see the opposition of the minority as an obstacle to ijma, argue that although one or more of the Companions had dissenting views, as in the example of Ibn Abbas on riba and mut'a, the consensus of the other Companions is the ijma of the scholars. Likewise, those who argue that this is an obstacle to ijma, as well as Ibn 'Abbas's opposition to the opinion of the populace on awl, was an obstacle to the formation of ijma on an issue agreed by the other Companions.
This study deals with the discussions and the arguments used by the parties. However, firstly, the information value and conditions of ijma, which is thought to be closely related to these discussions, are briefly presented. In the study, the explanations of the scholars of different sects, who were not content with the works of a certain school, were examined and tried to be evaluated. As a result, it should be noted that it is the prevailing view that the opposition of the minority against the majority will prevent the formation of ijma, based on the conditions put forward in order for ijma to be conclusive evidence. However, it has come to the conclusion that whether the opposing view of the minority is taken into account by other scholars is effective in the formation of ijma.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Method of Fıqh, Ijma, Majority Alliance, Minority Oppesition

Kaynakça

• Âcürrî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdullah - Abdullah b. Ömer b. Süleyman ed-Dümeycî. Eş-Şerî‘a. 5 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 2. Baskı., 1999.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmam Ahmed b. Hanbel. nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. thk. Şuayb Arnavut - Adil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Alî el-Kârî, Ebû’l-Hasan Nûrettin ʿAlî b. Muhammed. Şerhu Müsnedi Ebî Hanîfe. thk. Halîl Muhyiddîn el-Meys. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1985.
• Âmidî, Seyfüddin Ebi’l-Hasan Ali b. Ebi Ali b. Muhammed. el-İhkam fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrazzak Afîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, ts.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-. Nahbü’l-Efkâr fî Tenkîhi Mebânî’l-Ahbâr fî Şerhi Meânî’l-Âsâr. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. 19 Cilt. Katar: Vizaratü’l-Evkaf ve’ş-Şüûni’l-İslamiyye, 1429.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-. ʿUmdetü’l-ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Aytekin, Mehmet Ali. “Sükûtî İcmâın Kaynak Değeri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/24 (Haziran 2020), 281-310.
• Buharî A., el-İmâm Alâüddîn Abdülaziz b. Ahmed el-. Keşfü’l-Esrâr an Usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Baskı., 2009.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. Muğîra b. Berdizbeh. Sahîhu’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Baskı., 2002.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Uṣûlü’l-Cessâs el-Müsemmâ el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Baskı., 1431.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali Zeyyin Şerîf. et-Taʿrīfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Abdulmelik b. Abdullah b. Yusuf b. Muhammed. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1418.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Abdulmelik b. Abdullah b. Yusuf b. Muhammed. et-Telhîs fî Usûli’l-Fıkh. thk. ʿAbdullâh Cevlem en-Nebâli ve Beşîr Ahmed el-’Umrî - Beşîr Aḥmed elʿAmrî. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Beşaʾiri’l-İslamiyye, ts.
• Çetintaş, Recep. “Fıkıh Usûlünde Nâsih ve Mensuh Olma Yönünden İcmâ”. Diyanet İlmi Dergi 56/1 (2020), 39-66.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-Edille fî Usûli’l-Fıkh. thk. Halil Muhyiddin el-Mîs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Baskı., 2016.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as b. İshak el-Ezdi. Sünen-ü Ebî Dâvûd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2015.
• Ebû Ya’lâ, el-Kâdî Muhammed b. el-Hüseyn el-Ferrâ. el-Udde fî Usûli’l-Fıkh. thk. Ahmed b. Ali el-Mübârekî. 5 Cilt. Riyad, 2. Baskı., 1990.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ. Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1993.
• Hacvî, Muhammed b. El-Hasen b. El-Arabî b. Muhammed el-Fâsî. el-Fikru’s-sâmî’ fî târîhi’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1995.
• Hâdimî, Muhammed b. Mustafa b. Osman el-Hüseynî. Mecâmiu’l-Hakâik fî Usûli’l-Fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2016.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah b. Muhammed Asım el-Kurtubî. Câmi‘u beyâni’l-ilmi ve fazlihî. thk. Ebî’l-Eşbâl ez-Züheyrî. 2 Cilt. Memleketü’l-Arabiyyeti’s-Süûdiyye: Dâru İbni’l-Cevzî, 1415.
• İbn Batta, Ebû Abdullah Ubeydullah b. Muhammed b. Muhammed b. Hamdân el-Ukberî. el-İbânetü’l-kübrâ li-İbn Batta. thk. Rıza Mu’tî. 9 Cilt. Riyad: Dâru’r-Râye, 2. Baskı., 1994.
• İbn Ebî Şeybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrahim b. Osman b. Havâstî el-Absî. el-Musannef fî’l-Ehâdîsi ve’l-Âsâr. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdillâh b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Thk. Muhammed Fuʾâd ʿAbdilbâkī. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye; Faysal ʿİsa el-Bâbî el-Ḥalebî, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Baskı., 1414.
• Kârî, Ali b. (Sultan) Muhammed Ebû’l-Hasen Nureddin el-Herevî el-. Mirkâtü’l-Mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2002.
• Kemâhî, Osman b. Saîd. el-Müheyye’ fî Keşfi Esrâri’l-Muvatta’. thk. Ahmed Ali. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2005.
• Kirmânî, Şemseddîn Muhammed b. Yûsûf b. Ali b. Saîd. el-Kevâkibu’d-Derârî fî Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Baskı., 1981.
• Mâlik b. Enes, İbn Mâlik b. Âmir el-Esbahî el-Medenî, Muhammed b. Hasan eş-Şeybani. Muvatta’u’l-İmam Malik bi-Rivayeti Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybani. thk. Abdulvehhab Abdullatîf. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 2. Baskı., ts.
• Maʿmer b. Râşid, Ebû ʿUrve el-Basrî. el-Câmiʿ (Abdurrazzâk’ın Musannef’i ile birlikte). thk. Habîbürrahman el Aʿzamî. 2 Cilt. Beyrut: Tevzîʿu’l-Mektebi’l-İslâmî, 2. Baskı., 1403.
• Müslim, İbnü’l-Haccâc Ebu’l-Hasen el-Kuşeyrî en-Nisâburî. el-Müsnedü’s-Sahih el-Muhtasar bi-nakli’l-Adl ani’l-Adl İla Rasülillahi Sallellahü Aleyhi ve Selleme. thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. 5 Cilt. Riyad: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Sem‘ânî, Ebûʾl-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdi’l-Cebbar. Kavâtıʿu’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan İsmail eş-Şâfiî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 3. Baskı., 1436.
• Suyûtî, Celâluddin Abdirrahman b. Ebî Bekr. Mû’cemü Mekâlidi’l-Ulûm fi’l-Hudûdi ve’r-Rusûm. Kahire: Mektebetü’l-Âdab, 2004.
• Şâşî, Nizameddîn Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. İshak. Usûlü’ş-Şâşî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Abdullah el-Yemeni. İrşâdü’l-Fühûl ilâ Tahkiki’l-Hakki min İlmi’l-Usûl. thk. eş-Şeyh Ahmed ʿAzve ʿİnâye. 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1999.
• Şeybânî, Ebû Bekr b. Ebî ʿÂsım Ahmed b. ʿAmr b. ed-Dahhâk b. Mahled eş-. es-Sünne. thk. Muhammed Nâsiruddîn el-Elbânî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1400.
• Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali b. Yusuf. et-Tebsıra fî Usûli’l-Fıkh. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1403.
• Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali b. Yusuf. el-Lüma’ fi Usûli’l-Fıkh.. Daru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2. Baskı., 2003.
• Taş, Aydın. “Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî el-Pezdevî’nin İcmâ Anlayışı””. Şarkiyat İlmî Araştırmalar Dergisi Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi Tam Metin Bildiriler Kitabı. 373-426. Diyarbakır, 2017.
• Tirmizî, Muhammed b. ʿÎsâ b. Sevre et-. Sünenü’t-Tirmizî. Riyad: Mektebetü’l-Meârif li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, ts.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî ez-. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zerkeşî, Ebû ʿAbdullah Bedreddîn Muhammed. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-Fıkh. 8 Cilt. Dâru’l-Kütübî, 1415.
• Zerkeşî, Ebû ʿAbdullah Bedreddîn Muhammed. Teşnîfu’l-Mesamiʿ bi Cemʿi’l-Cevâmiʿ li Tâcuddîn es-Subkî. thk. ʿAbdullah Rebîʿ Seyyid ʿAbdulazîz. 4 Cilt. Mekke: Mektebetü Kurtuba li’l-Bahsi’l-ʿİlmî ve İhyâi’t-Turâs, 1998.
• Zühaylî, Muhammed Mustafa. el-Vecîz fî Usûli’l-Fıkhi’l-İslâmî. Dimeşk: Dâru’l-Hayr, 2. Baskı., 2006.