The Last Teacher of Yıldırım Khan Madrasa, Mehmet Zühtü Uzmay and his Teacher Mehmet Sadık

Yıl 2024, Cilt: 29 Sayı: 2, 1 - 16, 31.12.2024

Nurullah Aydeniz

Öz

Of the prominent elements of Mudurnu, a rare settlement that has preserved its historical texture, is undoubtedly the Yıldırım Bayezid Complex. Thanks to the madrasa in this complex, built in 1382, Mudurnu has been a centre of knowledge for centuries. In this process, perhaps hundreds of mudarris served in the madrasa. The most famous of these was Mullah Muslihiddîn Kastalânî, who served in the 1490s, and the last one was Mehmet ZühtüUzmay. The most important source of this study, which aims to focus on Uzmay and his teacher Mehmet Sadık, is the file numbered 1955-0936 belonging to Uzmay in the Registry Archive of the Presidency of Religious Affairs. Although dozens of documents in this file constitute the source of the research, the main data is the ijazatnama which is intended to be published in Arabic and Turkish languages. This study, using literature review and document analysis techniques within the scope of qualitative research, reaches a number of proper names and teacher-student relations that can be considered notable for Mudurnu. There is no information about Mehmet Sadık and Mehmet Zühtü Uzmay in the literature. For this reason, this research has a unique value by filling an important gap in the field. The first of the mudarrises, subject to this study is Mehmet Sadık, who awarded the ijazatnama. The information, he narrated in the ijazatnama indicates that his educational life was shaped around Mudurnu and Bolu. It is understood that Mehmet Sadık benefited from many teachers during his student life. Unlike he mentions as his teachers, he emphasisesSıbgatullah Efendi and states that he received an ijazatnama from him. Sıbgatullah Efendi, who took courses from the scholars of Bolu and Istanbul, was an important figure who was appointed as the mufti of Bolu between 1860 and 1887. It is understood from the information in the literature and some documents in the relevant file that Mehmet Sadık assumed several different duties in Mudurnu after receiving his ijazatnama from his teacher Sıbgatullah Efendi. In this context, the first duty assigned to him was the teaching at Mudurnu Primary School. Subsequently, he became a mudarris. Some documents in Uzmay's file describe Mehmet Sadık as a mudarris. However, his only known position is as the mufti of Mudurnu. Although it is not known when and after whom he was appointed as the mufti of Mudurnu, he held this position until his death in November/December 1914. Mehmet Zühtü Uzmay, a student of Mehmet Sadık, was born in 1882 in the Camiikebir Neighbourhood of Mudurnu to the couple of Abdullah Rasih and Zeliha. After graduating from ibtidâî (primary) and rüşdiye (secondary) schools in Mudurnu, he went to Istanbul and enrolled in the Vefa Madrasa. He returned to Mudurnu after receiving education for a while from Tokatlı Şakir Efendi, one of the Fatih dersiams (public lecturers). Then he gets education for five years from his teacher Mehmet Sadık, who was serving as the mufti of Mudurnu at that time, and he took an ijazatnama on 08 August 1912. Soon after, in 1914, he was appointed as a mudarris at the Mudurnu Yıldırım Bayezid Madrasa and a preacher at the Sultan Süleyman Mosque at the same time. It seems highly probable that Uzman served in the city until the madrasas were closed down in 1924 but he did not undertake any official duties in the following years. In the documents examined, Uzmay, who was stated to have returned to his duty life as a candidate preacher as of 1944, was elected as the Mufti of Mudurnu on 16 July 1946, which was vacated with the death of Ubeydullah Doğulu, and continued in this position until 05 December 1960, when he retired. It is not known how long this Ottoman-era religious official, who was educated in the madrasa during the Ottoman period and served as a preacher and mufti during the Republican period, lived after his retirement and when he passed away.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Madrasa, Mudarris, Mehmet Sadık, Mehmet Zühtü Uzmay

Yıldırım Han Medresesi’nin Son Müderrisi Mehmet Zühtü Uzmay ve Hocası Mehmet Sadık

Öz

Tarihi dokusunu muhafaza edebilmiş nadir yerleşim yerlerinden olan Mudurnu’yu öne çıkaran unsurlardan biri kuşkusuz Yıldırım Bayezid Külliyesidir. 1382 yılında inşa edilen külliye içinde yer alan medrese sayesinde Mudurnu, asırlar boyu bir ilim merkezi de olabilmiştir. Bu süreçte ilgili medresede belki yüzlerce müderris görev yapmıştır. Bunların en meşhuru 1490’lı yıllarda görev yapan Molla Muslihiddîn Kastalânî iken sonuncusu Mehmet Zühtü Uzmay’dır. Uzmay’ı ve hocası Mehmet Sadık’ı konu edinmeyi amaçlayan bu çalışmanın en önemli kaynağı Diyanet İşleri Başkanlığı Sicil Arşivi’nde bulunan Uzmay’a ait 1955-0936 numaralı dosyadır. Söz konusu dosyada yer alan onlarca belge araştırmaya kaynak teşkil etmekle birlikte asıl veriyi Arapça ve Türkçe olarak yayınlanması amaçlanan icâzetnâme oluşturmaktadır. Nitel araştırma kapsamında literatür taraması ve doküman analizi tekniğinin kullanıldığı çalışmada Mudurnu özelinde önemli sayılabilecek isimlere ve hoca talebe ilişkilerine ulaşılmıştır. Makalede yer alan Mehmet Sadık ve Mehmet Zühtü Uzmay hakkında literatürde herhangi bir bilgi yoktur. Bu nedenle araştırma, alandaki önemli bir boşluğu doldurmasıyla özgün bir değer taşımaktadır. Çalışmaya konu edilen hoca efendilerin ilki icâzetnâmeyi veren Mehmet Sadık’tır. İcâzetnâmede aktarmış olduğu bilgiler onun eğitim hayatının Mudurnu ve Bolu çevresinde şekillendiğini göstermektedir. Öğrencilik yıllarında birçok hoca efendiden istifade ettiği anlaşılan Mehmet Sadık’ın yetişmesinde Mudurnulu müftü Mustafa Efendi oğlu Hasan, Halil Efendi oğlu Raşit, Hacı Hafız Salih Efendi oğlu Hacı İsmail Hakkı, Ahmet Efendi oğlu Mehmet Nuri Halvetî gibi Mudurnulu isimler bulunmaktadır. Ancak bu isimler sadece Mudurnulu olanlarla sınırlı değildir. Hasan oğlu Hüsnü ve Halvetî tarikatına mensup zatlardan İbrahim Şevki Efendi Halvetî gibi Bolulu zatlardan da istifade etmiştir. İlim meclislerinde bulunduğu hocaları olarak zikrettiği bu isimlerden farklı olarak asıl üzerinde durduğu ve icâzetnâme aldığını belirttiği kişi ise Sıbgatullah Efendi’dir. Bolu ve İstanbul ulamasından beslenen Sıbgatullah Efendi, 1860-1887 yılları arasında Bolu müftüsü olarak görevlendirilmiş önemli bir simadır. Mehmet Sadık, hocası Sıbgatullah Efendi’den icâzetnâme aldıktan sonra Mudurnu’da birkaç farklı görev üstlendiği literatürdeki bilgilerden ve ilgili dosyada bulunan bazı belgelerden anlaşılmaktadır. Bu bağlamda onun uhdesine verilen ilk görev Mudurnu ibtidâî mektep muallimliğidir. Akabinde üstlendiği diğer bir görev ise müderrisliktir. Zira Uzmay’a ait dosyada bulunan bazı belgeler Mehmet Sadık’ı müderris olarak tanımlamaktadır. Ancak onun kesin olarak bilinen görevi Mudurnu müftülüğüdür. Ne zaman ve kimin yerine Mudurnu müftüsü olarak vazifelendirildiği bilinmese de vefat ettiği Kasım/Aralık 1914 tarihine kadar ilgili görevi sürdürmüştür. Mehmet Sadık’ın icâzetnâme verdiği öğrencisi Mehmet Zühtü Uzmay ise 1882 yılında Mudurnu’da Camiikebir Mahallesi’nde Abdullah Rasih ve Zeliha çiftçinin evladı olarak dünyaya geldi. Mudurnu’daki ibtidâî ve rüşdiye mekteplerini bitirdikten sonra İstanbul’a giderek Vefa Medresesi’ne kayıt oldu ve orada Fatih dersiâmlarından Tokatlı Şakir Efendi’de bir müddet eğitim aldıktan sonra Mudurnu’ya geri döndü. Ardından o tarihlerde Mudurnu müftüsü olarak görev yapan hocası Mehmet Sadık’tan beş yıl süreyle eğitim gördü ve 08 Ağustos 1912 tarihinde icâzetnâme almaya muvaffak oldu. Çok geçmeden 1914 tarihinde aynı anda Mudurnu Yıldırım Bayezid Medresesi müderrisliği ve Sultan Süleyman Camii vaizliğine getirildi. 1924 yılında medreseler kapatılıncaya kadar il görevleri icra ettiği anlaşılan Uzmay’ın sonraki yıllarda resmi bir görev üstlenmemiş olması kuvvetli ihtimal olarak gözükmektedir. İncelenen belgelerde 1944 yılı itibari ile aday vaiz olarak tekrar görev hayatına geri döndüğü belirtilen Uzmay, Ubeydullah Doğulu’nun vefatı ile boşalan Mudurnu Müftülüğü görevine 16.07.1946 tarihinde seçilerek getirildi ve emekli olduğu 05.12.1960 tarihine kadar ilgili görevi sürdürdü. Osmanlı döneminde medrese eğitimi ile yetişen, Bayezid medresesi müderrisi ve Sultan Süleyman Camii vaizi olarak görev yapan, belli bir aradan sonra Cumhuriyet döneminde vaiz ve müftü olarak tekrar görev hayatına dönen bu Osmanlı bakiyesi din adamının emeklilikten sonra ne kadar yaşadığı ve ne zaman vefat ettiği bilinmemektedir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Medrese, Müderris, Mehmet Sadık, Mehmet Zühtü Uzmay

Kaynakça

• Akçıl, Nesrin Çiçek. “Yıldırım Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/ 531-532. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ayhan, Halis. Türkiye’de Din Eğitimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1999.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. "Mudurnu'da Yıldırım Bâyezid Manzumesi ve Taş Vakfiyesi", Vakıflar Dergisi 5 (1962), 79-86.
• Ayverdi, Ekrem. H. İstanbul Mimari Çağının Menşei, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri (630-835-1230-1405). I. Cilt. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Enstitüsü Yayını, 1966.
• Baltacı, Cahit. XV.-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İFAV Yayınları, 3. Baskı. 2021.
• Beyhakî, Ahmed b. El-Hüseyin b. Ali b. Musa el-Husrevcirdî el-Horâsânî Ebû Bekr, Kitâbu’z-Zühdi’l-kebîr. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’lKütübi’s-Sekâfiyye, 1996.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Sicil Arşivi (DİBSA), Ahmet Recai Efendi [1923-1236].
• Diyanet İşleri Başkanlığı Sicil Arşivi (DİBSA), Mehmet Zühtü Uzmay [1955.0936].
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü. Ebî Dâvûd. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 2009.
• Emecen, Feridun. “İhtirasın Gölgesinde Bir Sultan: Yıldırım Bayezid”, Osmanlı Araştırmaları 43/43 (Haziran 2014), 67-92.
• Erat, Birsen. “Bolu Orta ve Mudurnu Yıldırım Hamamları; Mimar Ömer Bin İbrahim’in Üslubu Hakkında Bir Değerlendirme”, Sanat Tarihi Dergisi, 31/1(2022), 653-687.
• Güldöşüren, Arzu. “İki Farklı Merkez İki Farklı Nizamnâme: 1914 Islah-ı Medâris ve 1921 Medâris-i İlmiye Nizamnâmesi”. Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans. Ed. Fuat Aydın, 491-520. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019.
• Kaya, Mahmut. “Tasavvur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/126-127. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Kılıç, Fahri. - Tarhan, Murat. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Bolu’da Eğitim Uygulamaları” AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 14/3 (2014), 157-190.
• Kılıç, Nermin vd. Bolu Livası 1921-1925 Senesi Sâlnâmesi, Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Bolu Halk Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, 2008.
• Kuş, Fatma. “Kütahya Ulucami”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/ 107-108. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Önal, Güray. “Yıldırım Bayezid Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/529-531. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Sarı, Hüseyin. "Şerr'iye Sicillerine Göre II. Mahmut Dönemi'nde Mudurnu'da Nüfus Hareketleri ve Toplumsal Hayattan Bir Kesit". OTAM 7 (Ağustos 1996), 188-189.
• Şahintürk, Hasan. “Medâris-ı İlmiye Nizamnâmesi Sonrasında Osmanlı Taşrasında Medrese Kurma Teşebbüsleri (1910-1914)”, Medeniyet Kültürel Araştırmalar Belleteni 3/5 (Ocak 2024), 106-33.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyüb b. Mutîr el-Lahmî eş-Şâmî Ebu’l Kâsım. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdilmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye. 1994.
• Tirmizî, Muḥammed b. ʿÎsâ b. S̱evre b. Mûsa b. ed-Dahhâk. el-Câmiʿu’l-kebîr-Sünenü't-Tirmiẕî. thk. BeşşârʿAvvâdMaʿrûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Yaran, Rahmi. “Bilmen, Ömer Nasuhi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/162-163.İstanbul:TDV Yayınları, 1992.
• Yavaş, Doğan. “Bursa Ulucami”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/ 88-89. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yavaş, Doğan. “Yıldırım Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/ 532-534. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.