OSMANLI DÖNEMİNDE ÇEMİŞGEZEK ŞEHRİ

Yıl 2018, Cilt: 28 Sayı: 1, 261 - 279, 31.01.2018

Celalettin Uzun

https://doi.org/10.18069/firatsbed.387951

Öz

Bugün Tunceli
iline bağlı bir ilçe olan Çemişgezek tarihi süreç içerisinde değişik kültürlere
ev sahipliği yapmıştır. Osmanlı döneminde din ve etnik köken bakımdan farklı
unsurları bünyesinde barındıran Çemişgezek şehri çok kültürlü bir nüfus
yapısına sahipti. Şehir merkezinde 16. yüzyılda Müslüman nüfustan daha fazla
gayrimüslim nüfus yaşamaktaydı. Ayrıca bu yüzyılda Müslüman ve gayrimüslimler
farklı mahallelerde kümelenmişlerdi. Ne var ki sonraki dönemlerde değişik inançlara
mensup olan bu toplumlar hemen hemen şehrin bütün mahallelerinde bir arada
yaşayarak yakın komşuluk ilişkileri kurmuşlardır. Öte taraftan gündelik hayatın
önemli merkezlerinden biri olan ticari mekânlarda da Müslüman ve
gayrimüslimlere ait bir kısım işyerleri yan yana bulunuyordu.

Şehirde din ve
eğitim alanında faaliyet gösteren müessese sayısı 16. yüzyıla nispeten sonraki
yüzyıllarda artmıştır. Bu müesseselerin etrafında kurulan yeni yerleşim
birimleri de ekseriyetle adlarını bu yapılardan almışlardı. Şehirdeki yerleşim
alanlarının çoğunluğu bağ, bahçe gibi yeşil alanlarla çevriliydi.
Mahallelerdeki evler de genellikle iki katlı olup, genişlikleri ve kullanım
alanları farklılık göstermekteydi.

Anahtar Kelimeler

Çemişgezek, şehir, mahalle, dini yapılar, eğitim kurumları

Çemişgezek in Ottoman Period

Öz

Çemişgezek which is a district connected to the province, Tunceli,
has done the honours for the different cultures in the historical process.
Çemişgezek which included the different factors in terms of religion and ethnic
origin in Ottoman Period had a multicultural population structure. More
non-muslims lived in the city center rather than the muslims in 16. Century.
Moreover,  the muslims and non-muslims
came together in the different counties in the century. However,  those communities which had the different
religions established the closed neighborhood relations as they lived together
nearly in all the counties of city in the following periods . Furthermore,  a part of business places belonging to the
muslims and non-muslims were near-by-near in the commercial places which are
one of the important centers in daily life.

The number of institutes which had activity in the religious
and educational fields increased in the city in the following centuries rather
than the sixteenth century. The new dwelling units which were established
around those institutes took generally their name from those structures. The
most of dwelling areas in the city were surrounded with the green fields such
as the vineyards and yards. The housings in the counties were generally
two-storey houses their width and usage areas were different. 

Anahtar Kelimeler

Çemişgezek, city, county, religious structures, educational institutions

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları
• 1.1. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Hurufat Defterleri (VGMA, HD)
• 537, 541, 542, 543, 565, 1083, 1084, 1092, 1094, 1098, 1099, 1100, 1133, 1140, 1143, 1158 numaralı defterler.
• 1.2. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Evkaf Defterleri Mektubi Kalemi (EV. MKT.): 2009/140, 2086/272, 1970/18, 1599/322, 1864/66 numaralı defterler.
• Evkaf Defterleri Muhasebe Kalemi (EV. MH.): 22/174, 102/48 numaralı defterler.
• Evkaf Tahrirat (EV. THR.): 266/69 numaralı defter.
• Evkaf Defterleri Tamirat ve İnşaat Kalemi (EV. MH. TİK.): 01/19 numaralı defter.
• Kamil Kepeci Cizye Muhasebe Kalemi (KK. d.): 3811 numaralı defter.
• Tapu Tahrir Defterleri (TT. d.): 552 numaralı defter.
• Cevdet Maarif (C. MF.): 128/06360 numaralı defter.
• Hat-ı Hümayun (HAT.): 1599/67 numaralı defter
• 1.3. Çemişgezek Şer‘iyye Sicilleri ( ÇŞS.)
• 378, 379, 380 numaralı defterler.
• 1.4. Harput Şer‘iyye Sicilleri
• A.Ü. İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi’nde Bulunan: 38244-III demirbaş numaralı defter.
• 2. Seyahatnameler
• Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zılli, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 3. Kitap, (Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı), İstanbul, 1999.
• 3. Araştırma ve İncelemeler
• ATAY, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul, 1983.
• BARDİZAKTSİ V.- NATARYAN, B.- SIRVANTSDYANTS, K. , Palu-Harput 1878 Çarsancak, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler-Raporlar, II, İstanbul, 2010.
• BİLGİÇ, Emin, “Anadolu’nun İlk Yazılı Kaynaklarındaki Yer Adları ve Yerlerinin Tayini Üzerine İncelemeler”, Belleten, X/39, Ankara, 1946, s. 381-423.
• BİZBİRLİK, Alpay, 16. Yüzyılın Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar, Ankara, 2002.
• CAN, Yılmaz, İslam Şehrinin Fiziki Yapısı, Ankara, 1995.
• CANÇELİK, Ali, “Şehirler ve Semboller”, Şehir Üzerine Düşünceler (Editör Hasan Taşçı, Nureddin Nebati), İstanbul, 2014, s. 28-45.
• DAVUTOĞLU, Ahmet, Medeniyetler ve Şehirler, İstanbul, 2016.
• DEMİRYÜREK, Mehmet, “Şeyh-i Seb‘alık Kurumu ve Osmanlı Esnaf Teşkilatı İçindeki Yeri’ Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 66, 2013, s. 17-42.
• DIVRAK, Uysal, “ XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Çemişgezek ve Köylerinin Müslüman Nüfusu”, Uluslararası Sosyal Araştırmaları Dergisi, 8/41, 2015, s. 371-380.
• DOĞAN, İsmail, “Korumacılığın Geleneksel Kent Kültüründen Çıkarılması Gereken Dersler”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 35/1-2, 2002, s. 15-23.
• DÜZBAKAR, Ömer, “Osmanlı Döneminde Mahalle ve İşlevleri”, Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl 4, S. 5, 2003/2, s. 97-108.
• ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Şehrinde Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerine Bazı Düşünceler”, VIII. TTK. Ankara, 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, c. II, Ankara, 1981, s. 1265-1274.
• GÖGER, Veysel, 16. Yüzyıl Osmanlı Kale Kuşatmaları (Strateji, Taktik, Kuşatma Aşamaları ve Teknolojisi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2014.
• GÜNER, Bülent- ÇİTÇİ, M. Dursun, “Çemişgezek Kasabasının Kuruluşu, Gelişmesi ve Fonksiyonları”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13/1, Elazığ, 2003, s. 21-48.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara, 2007.
• İLHAN, ŞAHİN, “Osmanlılar’da Şehir”, DİA, 38, 2010, s. 446-449.
• KARAGÖZ, Mehmet, “Osmanlıda Şehir ve Şehirli, Mekân-İnsan Beşeri Münasebetler XV-XVIII Yüzyıl”, Osmanlı, c. IV, Ankara, 1999, s. 103-110.
• KARPUZ, Haşim, “Türk Evi, Osmanlı Evi”, Osmanlı, 10, Ankara, 1999, s. 450-456.
• KINAL, Füruzan, Eski Anadolu Tarihi, Ankara, 1987.
• KIVRIM, İsmail, “Osmanlı Mahallesinde Gündelik Hayat (17. Yüzyılda Gaziantep Örneği)”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8/1, Gaziantep, 2009, s. 231-255.
• KIVRIM, İsmail, Şer’iye Sicillerine Göre XVII. Yüzyılda Konya ve Ayıntâb Şehirlerinde Gündelik Hayat (1670-1680), Selçuk üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Konya, 2005.
• KOŞA, Hamit, Zübeyr, Keban Projesi Pulur Kazısı 1968-1970, Ankara, 1976.
• KUBAN, Doğan, “ Anadolu-Türk Şehri Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler”, Vakıflar Dergisi, 7, 1968, s. 53-73.
• KÜÇÜKAŞCI, Mustafa Sabri, “Şehir”, DİA, 38, 2010, s. 441-446.
• Nur Akın, “Ev”, DİA, 11, Ankara,1995, 507-512.
• ORTAYLI, İlber, Osmanlı Toplumunda Aile, İstanbul, 2009.
• ÖZBEK, Abdullah, Bütün Yönleriyle Çemişgezek, Çemişgezek Kalkındırma ve Güzelleştirme Derneği Yayınları, 1997.
• UZUN, Celalettin, 17. Yüzyılda Harput, Fırat üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Elazığ, 2016.
• ÜNAL, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Ankara,1999.
• ÜNAL, Mehmet Ali, “XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı İdari Yapısı”, Osmanlı Araştırmaları, XII, İstanbul, 1992, s. 367-390.
• ÜNAL, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), Ankara, 1989.
• TAŞKIN, Ünal “Maarif Salnamelerinde Mamuratülaziz”, The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS), Volume 6/3, March 2013, s. 1327-1353.
• YAPICI, Süleyman, Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Dersim Sancağı (1869-1908), Tunceli, 2013.