KIPÇAK GRUBU TÜRK LEHÇELERİNDE ÇATI EKLERİNİ ALAN FİİLLERİN SÖZLÜKSELLEŞMESİ

Yıl 2022, Cilt: 32 Sayı: 2, 457 - 466, 24.05.2022

Mehmet Özeren Süleyman Kaan Yalçın

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1082754

Cited By: 1

Öz

Sözlükselleşme, sözcüklerin veya eklerin diğer eklerle ya da birlikte kullanıldığı diğer sözcüklerle anlamsal farklılıklara uğrayarak ayrı ve farklı bir anlamı işaretlemesi, kodlaması sonucunda sözlük birimi hâline gelmesi olayıdır. Sözlükselleşme ile ortaya çıkan yeni sözcükler sözlüğe, dilin söz varlığına yeni ve farklı bir anlamla girmiş olurlar. Bu yönüyle anlamsal değişim veya yeni bir anlamın işaretlenmiş olması, sözlükselleşmede esas unsur olarak görülmektedir. “Yeni” anlam; dilin ses, ek, sözdizim ve karışık unsurlarından kaynaklı olabilmektedir. Bu çalışma ise temel olarak ek kaynaklı sözlükselleşme ile ilgili olacaktır. Tarihî süreçten bugüne Türkçenin genel ek yapısı aynıdır. Bu yapı içerisinde eklerin işlevsellikleri de çok büyük oranda ortaktır. Çatı eklerinin de Kıpçak grubunu oluşturan Başkurt, Karaçay – Malkar, Karakalpak, Kazak, Kırgız, Kırım – Tatar, Kumuk, Nogay ve Tatar Türkçelerinde işlevlerinin ortak, çözümlenebilirliklerinin yüksek, yapıyı oluşturan unsurlarının anlam açısından şeffaf olduğu görülmektedir. Bu yönleriyle çatı eklerini alan fiiller ayrıca bir sözlük maddesi oluşturmamakta veya sözlüklerde madde başı olarak yer almamaktadırlar. Ancak yine de yan anlam, mecaz anlam veya metaforik olarak farklı anlamı işaretledikleri için çatı eklerinin sözlüksel birim oluşturduğu durumlarla da karşılaşmak mümkündür. Bu çalışmada, Kıpçak grubu Türk lehçelerinde çatı eklerini almış ancak sözlüksel birim hâline de gelmiş olan fiiller tespit edilecek ve sözlükselleşme nedenleri üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Sözlükselleşme, Çatı Ekleri, Kıpçak Grubu Türk Lehçeleri

Lexicalization of Verbs that Take Voice Suffixes in the Turkic Dialects of the Kipchak Group

Öz

Lexicalization is the event that words or affixes mark a separate and different meaning by undergoing semantic differences with other affixes or other words used together, and become a dictionary unit as a result of that. The new words that emerge with lexicalization enter the dictionary and the vocabulary of the language with a new and different meaning. In this respect, semantic change or marking of a new meaning is seen as the main element in lexicalization. “New” meaning; it can be caused by sound, suffix, syntax and mixed elements of the language. This study will be mainly about suffix-source lexicalization. The general suffix structure of Turkic has been the same since the historical process. In this structure, the functionality of the suffixes is also very common. These can be seen that the functions of the voice suffixes are common in Bashkir, Karachay - Malkar, Karakalpak, Kazakh, Kyrgyz, Crimean - Tatar, Kumuk, Nogai and Tatar Turkic, which make up the Kipchak group, their decipherability is high, and the elements that make up the structure are transparent in terms of meaning. With these aspects, the verbs that take the voice suffixes do not form a glossary item or are not included in the dictionaries as a lexical entry. However, it is also possible to encounter situations where the voice suffixes form a lexical unit because they still mark different meanings such as connotation, figurative or metaphorical meanings. In this study, the verbs that have taken the voice suffixes but have become lexical units in the Kipchak group of Turkic dialects will be determined and the reasons for lexicalization will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Lexicalization, Voice Suffixes, Kipchak Group of Turkic Dialects

Kaynakça

• Aksoy, T. S. (2020). Çatı Biçimbirimlerini Almış Eylemlerin Sözlükselleşmesi: Tuva Türkçesi Örneği. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. Cilt 17, Sayı 1, s. 66-82 (DOI: 10.1501/MTAD.17.2020.1.5)
• Alkaya, E. (2014). Mişer Tatar Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Alkaya, E.(2008). Sibirya Tatar Türkçesi. Ankara: Turkish Studies Publication.
• Atay, A. (1998). Nogay Türkçesi Garemeri. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora tezi, Kayseri.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Başdaş, C. (2006). Türkçede Üçüncü Grup (Ara) Ekler. I. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı. 26-27 Eylül 2006, Bilkent Üniversitesi, Ankara, 400-405.
• Başdaş, C. (2011). Türkçede Eklerin Hiyerarşisi ve Ara Ekler. http://turkoloji.cu.edu.tr/pdf/cahit_basdas_turkcede_eklerin_hiyerarsisi.pdf
• Buran, A. ve Alkaya, E. (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri 3. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çengel, H. K. (2005). Kırgız Türkçesi Grameri Ses ve Şekil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çengel, H. K. (2007). Kırgız Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayıncılık, s. 481-542.
• Delice, İ. (2000). Türk Dilinde İşlevsel Ek Tasnifi Denemesi. Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. Sayı 24, s. 221-235.
• Demir, N. ve Yılmaz, E. (2006). Türk Dili El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Eker, S. (2009). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Ergin, M. (1999). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Ergönenç, D. (2007). Nogay Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları, s. 623-678.
• Ergönenç, D. (2009). Nogay Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Ersoy, H. Y. (2007). Başkurt Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları, s. 749-810.
• Gencan, T. N. (2007). Dilbilgisi. Ankara: Tek Ağaç Eylül Yayıncılık.
• Güllüdağ, N. (1998). Nogay Türkçesi Grameri (Nogaylar-Dil Özellikleri-Metin-Sözlük). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Elazığ.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Küçükmehmetoğlu, Ö. (2018). Başkurt Türkçesi Şekil Bilgisi. İstanbul: Akademi Titiz Yayınları.
• Lubimov, K. (1963). Çağdaş Türkiye Türkçesinde Çatı Kategorisi ve Çatı Ekleriyle Türetilen Ekler. Türk Dili Dergisi. S: 147 (Aralık 1963), 150-155.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özeren, M. (2021). Kırgız Türkçesinde Çatı Biçimbirimlerini Almış Eylemlerin Sözlükselleşmesi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 31, 2(1121-1130).
• Pekacar, Ç. (2007). Kumuk Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayıncılık, s. 939-1008.
• Sarı, İ. (2015). Türkçede Ekleme Dışı Sözcük Yapımı ve Sözlükselleşme. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Tamir, F. (2007). Kazak Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayıncılık, s. 429-480.
• Tavkul, U. (2007). Karaçay-Malkar Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayıncılık, s. 883-938.
• Uygur, C. V. (2007). Karakalpak Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayıncılık, s. 543-622.
• Ülken, F. (1981). Türkçede Edilgen Çatı Üstüne Bir Araştırma. Dilbilim. S.6 (1981), s 55-69.
• Vural, H. ve Böler, T. (2017). Ses ve Şekil Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Yüksel, Z. (2007). Kırım-Tatar Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları, s. 811-882.