AYVALITOHMA ÇAYI HAVZASI AŞAĞI ÇIĞIRININ JEOMORFOLOJİSİ

Yıl 2022, Cilt: 32 Sayı: 3, 859 - 876, 21.09.2022

Coşkun Kaya Atilla Karataş

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1105110

Öz

Ayvalıtohma Çayı Havzası, Fırat Nehri’nin batıdaki kollarından olan Tohma Çayı’nın alt havzası durumundadır. Darende- Hekimhan (Malatya) Gürün, Kangal (Sivas) arasında kalan çalışma alanının jeomorfolojik özellikleri saha çalışmaları ve sentetik yüzeyler üzerinde yapılan jeomorfolojik analizler çerçevesinde belirlenmiştir. Çalışma alanı genel olarak Uzunyayla Platosu ile Malatya Havzası arasında kalan ve akarsularla derin bir şekilde yarılmış platolardan oluşmaktadır. Havzanın batısındaki Köroğlu, doğusundaki Akbabaçalı, güneyindeki Cuma Dağı gibi dağ sıraları ise bu platolar üzerinde yumuşak sırtlar halinde yükselmektedir. Ayvalıtohma Çayı, açtığı dar ve derin boğaz ve kanyon vadilerle, Uzunyayla, Ayvalı-Kuluncak, Darende-Balaban depresyonlarını birbirine bağlamaktadır. Gürün, Darende, Kuluncak dolaylarında tipik olarak görülen ve karstik temele gömülen bu boğaz ve kanyonlar, Ayvalıtohma Çayı boyunca gelişen taşkın ovalarının oluşumunda önemli bir yerel kaide seviyeyi rolü üstlenirler. Çalışma alanının merkezini oluşturan Ayvalı-Kuluncak Depresyonu ise Oligosen’de gelişmiş dağ arası havza özelliği taşımaktadır. Oligosen’de depolanan ve aşınım direnci düşük olan çakıltaşı, kumtaşı, çamurtaşı gibi detritikler havzada en fazla erozyona uğrayan alanları ortaya çıkarmışlardır. Bu dirençsiz kayalar erozyona neden olurken, dağlık ve plato sahalarındaki kalın kireçtaşı istifleri özellikle 1700-2100 m aralığında karstik şekillerin gelişmesine sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ayvalıtohma Çayı, Jeomorfoloji, Doğu Toroslar, Kuluncak

Geomorphology of the Lower Catchment of Ayvalıtohma Stream

Öz

Ayvalıtohma Stream Basin is the sub-basin of Tohma Stream, which is one of the western branches of the Euphrates River. The geomorphological features of the study area between Darende- Hekimhan (Malatya) Gürün and Kangal (Sivas) were determined within the framework of field studies and geomorphological analyzes on synthetic surfaces. The study area generally consists of plateaus between Uzunyayla Plateau and Malatya Basin and deeply disssected by streams. The narrow and is deeply gorge and canyon valleys opened by Ayvalıtohma Stream connect Uzunyayla, Ayvalı-Kuluncak, Darende-Balaban depressions. These gorges and canyons, which are typically seen around Gürun, Darende, Kuluncak and buried in the karstic foundation, played an important role in the formation of the flood plains along the Ayvalıtohma Stream. The Ayvalı-Kuluncak Depression, which forms the center of the study area, has the characteristics of an intermountain basin developed in the Oligocene. Detrital deposits such as conglomerate, sandstone and mudstone, which were deposited in the Oligocene and had low erosion resistance, revealed the areas that suffered the most erosion in the basin. While these non-resistance rocks cause erosion, the thick limestones in the mountainous and plateau areas have led to the development of relatively macro karst forms, especially between the elevation of 1700-2100 m.

Anahtar Kelimeler

Ayvalıtohma stream, Geomorphology, Eastern Taurus, Kuluncak

Kaynakça

• Akkuş, M. (1970). Darende-Balaban Havzasınn (Malatya, ESE Anadolu) Jeolojik ve Stratigrafi İncelemesi Maden Tetkik ve Arama Dergisi, Sayı 76.s. 1-80.
• Ardos, M. (1996). Türkiye'de Kuvaterner Jeomorfolojisi (2: Baskı.) Çantay Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• Atabey, E; Bağırsakçı, S; Münir, C; Gökkaya, K.Y; Günal, S; Kılıç, N. (1994). Gürün, Kangal (Sivas) Darende, Hasançelebi (Malatya) Arasının Jeolojisi. MTA Jeoloji Etüdleri Daire Başkanlığı, Derleme Servisi Rapor No:9760.
• Atalay, İ., (1988). Toros Dağlarında Karstlaşma ve Karstik Alanların Ekolojisi. Jeomorfoloji Dergisi, Sayı 16, s. 1-8.
• Atalay, İ., & Mortan, K. (2012). Resimli ve Haritalı Türkiye Bölgesel Coğrafyası (5 b.). İstanbul: İnkılâp Kitabevi Baskı Tesisleri.
• Atalay, İ., (2017). Türkiye Jeomorfolojisi (3 basım.). Meta Basımevi, İzmir.
• Booth, M.G; Robertson, A.H.F; Taşlı, K.; İnan, N.; Ünlügenç, U.C. ve Vingent, S., (2012). Two-stage devolopment of the Late Cretaceous to Late Eocene Darende Basin: İmplicatıons for closure of. Neotethys in central eastern Anatolia (Turkey). Geological Society Special Publications 372, 385-419.
• Booth, M.G; Robertson, A.H.F; Tasli, K; İnan, N. (2014). Late Cretaceous to Late Eocene Hekimhan Basin (Central Eastern Turkey)as a supra-ophiolite sedimentary/magmatic basin related to the laterstages of closure of Neotethys. Tectonophysics (685), 6–32.
• Charlton, R. (2008). Fundamentals of Fluvial Geomorphology. London: Routledge.
• Çobankaya. (2011) ''Hekimhan (Malatya) Yöresi Oligosen İstifinin Sedimantolojisi'' Ankara Üniv. Fen Bilimleri Enst. Jeoloji Mühendisliği Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, (Yayınlanmamış).
• Dhont, D., Chorowicz, J., & Luxey, P. (2006). Anatolian escape tectonics driven by Eocene crustal thickening and Neogene-Quaternary extensional collapse in the eastern Mediterranean region. Special Papers-Geological Society Of America, 409, 441.
• Elibüyük, M. (2013). Malatya İli Yerleşmelerinin Tarihsel Dönemlere Göre Coğrafi Dağılışı. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 53(1), 183-220.
• Ekici, T., Alpaslan, M., Parlak, O., & Uçurum, A. (2009). Geochemistry of the Middle Miocene collisıon-related Yamadağı (Eastern Anatolia) calc-alkaline volcanics,Turkish Journal of Earth Sciences (18), 511-528.
• Erinç, S., (1953). Doğu Anadolu Coğrafyası. İstanbul Üniversitesi Yayınları, No: 572, Sucuoğlu Matbaası, İstanbul.
• Erinç, S., (2000). Jeomorfoloji I. (C. Güneysu. T.A., Ertek, Düzenleyenler.) DER Yayınları, İstanbul.
• Erinç, S., (2001). Jeomorfoloji II. (C. Güneysu, T.A., Ertek, Düzenleyenler.) Der Yayınları, İstanbul.
• Erol, O; Akkan, E; Elibüyük, M; Doğu, A.F, (1987). Aşağı Fırat Bölgesinde Bugünkü ve Kuvaterner'deki Doğal Çevre Koşulları. Ankara: ODTÜ Aşağı Fırat Projesi 1978-79 Çalışmaları, s.1-15.
• Goudie, A. (2013). Arıd and Semı-Arıd Geomorphology. New york, USA: Cambrıdge Unıversıty.
• Günek, H., (1995). Darende Ovası ve Gürün Çevresinin Fiziki Coğrafyası. Elâzığ: Fırat Üiüversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim dalı, Doktora Tezi.
• Gürbüz, K., & Gül, M. (2005). Evolution of and Factors Controlling Eocene Sedimentation in the Darende-Balaban Basin, Malatya (Eastern Turkey). Turkish Journal of Earth Sciences, 14, 311-335.
• Gürer, Ö.F., (1992) ''Hekimhan-Hasançelebi (Malatya) Dolayının Jeoloji İncelemesi''. İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı, Doktora Tezi (Yayınlanmamış).
• Huggett, R. (2010). Fundamentals of Geomorphology. (Çeviri Ed: U. Doğan) Nobel Akademik Yayıncılık. Ankara.
• Karadenizli, L; Varol, B.E; Saraç, G; Gedik, F. (2016). Late Eocene-Early Miocene Palaeogeographic Evolution of Central Eastern Anatolian Basins, the Closure of theNeo-Tethys Ocean and Continental Collision. Journal Geologıcal Socıety of India, v.88, pp.773-798.
• Karataş, A., Boulton, S.J. (2019). Morphometric characteristics of alluvial fans in Southern Turkey: implications for fault activity in the Anatolia, Arabia, Africa Triple Junction Region. Acad. J. Environ. Sci. 7(3): 009–029.
• Kurter, A. (1979). ''Türkiye'nin Morfoklimatik Bölgeleri''., Edebiyat Fakültesi Matbaası, Coğrafya Enstitüsü Yayayınları. No: 106, İstanbul.
• Legeay, E., Pichat, A., Kergeravat, C., Ribes, C., Callot, J., Ringenbach, J., vd., (2018). Geology of the Central Sivas Basin (Turkey) Journal of Maps 1-12.
• Metin, Y., Vergili, Ö., Çörekçioğlu, E., Öcal, H., Taptık, M., Çobankaya, M., et al. (2013). ''Doğu Torosların Kuzey Kesiminin Jeodinamik Evrimi: Hekimhan, Darende, Kuluncak ve Çevresi (Malatya)''. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Rapor No:11685-Ankara.
• Metin, Y., (2018) ''1/100.000 Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritaları Serisi; Malatya-K 39 Paftası'' Ankara: MTA Jeoloji Etütler Dairesi, 36 sayfa. Özdemir, M., & Sunkar, M. (2007). Uzunyayla, Gövdelidağ ve Yakın Çevresinde (Doğu Toroslar) Karstik Şekiller, Doğu Coğrafya Dergisi (18), 263-290.
• Öztürk, M.Z; Şimşek, M; Utlu, M., (2015). ''Tahtalı Dağları (Orta Toroslar) karst platosu üzerinde dolin ve uvala gelişiminin CBS Tabanlı Analizi''. Türk Coğrafya Dergisi, 65, 59-68.
• Robertson, A., Parlak, O., Metin, Y., Vergili, Ö., Taşlı, K., İnan, N., et al. (2013). Late Palaeozoic-Cenozoic tectonic development ofcarbonate platform, margin and oceanic units in theEastern Taurides, Turkey. Geological Society.London Special Publications, 167-218.
• Summerfield, M.A., (2013). Global Geomorphology: An Inrroduction to The Study of Landforms. London and Newyork: Roudledge. Sunkar, M. (2006). Kangal Havzasının (Sivas) Jeomorfolojisi. Elâzığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Biimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı Doktora Tezi. 375 sayfa.
• Sunkar, M., Özdemir, M., & Tonbul, S. (2008). Tohma Çayı Yukarı Havzası'nın (Kangal Batısı) Jeomorfolojisi. Coğrafya Dergisi, 17, 16-36.
• Şaroğlu, F; Güner, Y. (1981). Doğu Anadolu'nun Jeomorfolojik gelişimine etki eden öğeler; Jeomorfoloji, teketonik, volkonizma ilişkileri. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni 24: 39-50.
• Şaroğlu ve Yılmaz. (1986). Doğu Anadolu'da Neotektonik Dönemdeki Jeolojik Evrim ve Havza Modelleri. MTA 107: 73-94.
• Şengör, A.,M.C. (1980). ''Türkiye'nin Neotektoniğinin Esasları''. Türkiye Jeoloji Kurumu Konferanslar Serisi No: 2.
• Şengör &Yılmaz. (1981). Tethyan Evolution of Turkey: A Plate Tectonic Approach. Tectonophysics, 75, 181-241.
• Westaway, R., & Arger, J. (2001). Kinematics of the Malatya-Ovacık Fault Zone. Geodinamica Acta, 14, 103-131.
• Yazgan, E. (1984). Geodynamic evolutıon of the Eastern Taurus region, Ed: T. Okan, & C. Göncüoğlu içinde, Geology of the Taurus Belt Proceedings (s. 199-209). Ankara: M.T.A.
• Yılmaz, M., Ok, T., & Akbaş, M. (2009). Malatya Yöresindeki Doğal Sarıçam Yayılışları ile İlgili Bazı Gözlem ve Öneriler. Orman Mühendisliği Dergisi, 9, 33-35.
• Zabcı, C. (2020). Malatya Fayı’nın morfometrik özellikleri. Türk Coğrafya Dergisi, (75), 107-11