TARİHİ SULUKULE, SAKİNLERİ VE 1970’LERDEKİ EĞLENCE ANLAYIŞI

Yıl 2024, Cilt: 34 Sayı: 2, 1063 - 1078, 29.05.2024

Umut C. Karadoğan

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1434122

Öz

Milletlerin olduğu gibi şehirlerin de kendilerine mahsus kimlikleri vardır. Bu özellikler şehirlere dünya üzerinde tanınırlık sağlar. İstanbul gibi tarihi geçmişi kuvvetli, toplumların yaşam alanı ve aynı zamanda pek çok kavmin geçiş güzergahı olan bir şehri de sadece belirgin bir özellikle sınırlamak mümkün değildir. Bu bağlamda İstanbul’un hemen her semtinin kendine mahsus özelliği vardır. İstanbul’da eğlence hayatı denildiğinde de 1980’li yıllara kadar akla ilk gelen semt her daim Sulukule olmuştur. Semtin sakinleri olan Çingeneler ise yüzyıllar boyu saz çalmak, dans etmek, şarkı söylemek hususunda sahibi oldukları hünerlerini meskûn oldukları yerlerdeki toplumlara sergilemekte çekingen davranmamışlardır. Osmanlı Devleti’nden günümüz Türkiye’sine eğlence hayatında Çingeneler yaşam tarzları, giyim kuşamları, kullandıkları dil ile toplumda kendilerini hemen fark ettiren mezkûr topluluğun zamanında rağbet gören eğlence anlayışı, XIX. yüzyılın sonlarından XX. yüzyıl sonlarına değin devam etmiştir. Yapılan çalışmada Çingenelerin tespit edilebilen tarihsel geçmişine kısaca yer verilmesinin ardından çalışmanın ana konusu olan Sulukule semtinin adından başlayarak Çingenelerin mezkûr semte gelişleri, eğlence yaşamına tesirleri, Cumhuriyet Türkiye’sinde sosyal ve kültürel hayatta yaşanan değişim ile bunun eğlence hayatına yansımaları ve söz konusu değişimden 1970’li yılların sonuna kadar Sulukule semtinin ve sakinlerinin ne denli etkilendiğine dair bilgilere araştırma içerisinde yer verilmeye gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sulukule, Eğlence, Enstrüman, Dans, çingene

Historical Sulukule, Its Residents And The Understanding Of The Entertainment In The 1970’s

Öz

Cities have their own identities like nations, These features give cities recognition around the world. It is not possible to limit a city like Istanbul, which has a strong historical past, is the living space of societies and is also the transit route of many tribes, to just one specific feature. In this context, almost every district of Istanbul has its own characteristics. When it comes to entertainment life in Istanbul, the first district that comes to mind was always Sulukule until the 1980s. Gypsies, the inhabitants of the district, have not been shy about exhibiting their skills in playing enstrument, dancing and singing to the communities in the places where they live for centuries. Gypsies are a community that has had an impact on entertainment life from the Ottoman Empire to today's Türkiye. The entertainment concept that was popular in the time of the mentioned community, who immediately made themselves noticed in the society with their lifestyle, clothing and the language they used, continued from the late XIXth century to the late XXth century. In the study, after briefly mentioning the historical background of the Gypsies, starting with the name of the Sulukule district, which is the main subject of the study, the arrival of the Gypsies to the said district, their effects on the entertainment life, the change in the social and cultural life in the Republic of Turkey and its reflections on the entertainment life and the changes in the Sulukule district and its inhabitants from this change until the end of the 1970s. It has been tried to include information about how much it is affected in the study.

Anahtar Kelimeler

Sulukule, Dance, Entertainment, İnstrument, gypsy

Kaynakça

• Abdülaziz Bey (1995). Osmanlı adât ve merasim-i kadime, tabirat ve muamelat-ı kavmiye-i Osmaniyye. (Haz. Arısan K. ve Arısan D.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ahmet Muhtar Paşa (1316/1900). Feth-i celil-i Konstantiniyye. İstanbul: Tahir Bey’in 40 Numaralı Matbaası.
• Ahmet Refik (1935). On altıncı asırda İstanbul hayatı (1553-1591). İstanbul: Devlet Basımevi.
• Akçura, G. (1991). Ivır zıvır tarihi. İstanbul: İthaki Yayınları.
• Akgül, Ö. (2006). Türk müzik piyasasında roman müzisyenler: Mesleki örgütlenme ve kişisel dönüşüm. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Alpaslan, E. ve Gökdemir, T. (2019). Cumhuriyetin ilk yıllarında müzik alanında yurt dışına gönderilen öğrenciler ve çağdaş türk müziğine etkileri: İdil Biret ve Suna Kan örneği, Asia Minor Studies, 7(2), 282-298.
• Alpman, N. (2014). Başka dünyanın insanları çingeneler. İstanbul: Ozan Yayınları.
• Alus, S. M. (1995). Eski İstanbul’da çingeneler. Tarih ve Toplum Dergisi, XXIII (137), 107-134.
• Alus, S. M. (1994). İstanbul yazıları. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Altınöz, İ. (2007). XVI. yüzyılda Osmanlı devlet yönetimi içerisinde çingeneler, yeryüzünün yabancıları: Çingeneler. (Haz. Suat Kolukırık). İstanbul: Simurg Kitapçılık.
• Altınöz, İ. H. (2020). Çingeneler. Diyanet İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt Ek-1, 291-294. ss.). Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Altınöz, İ. H. (2013). Osmanlı toplumunda çingeneler. Ankara: TTK Yayınları.
• Altınöz, İ. H. (2015). İstanbul çingeneleri. Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi içinde (Cilt IV, 80-85. ss.). İstanbul: İBB Kültür A.Ş.
• Aras, T. (2016). Çoklu kültürün bir ifade olarak çalgıcı romanlar. (Haz. Pınar Yazgan-Fethiye Tilbe). Türk Göçü Seçilmiş Bildiriler 1 içinde (151-156. ss.). London: by Transnational Press London.
• Arat, G. B. (2007). 1970-1980 yılları arasında Türkiye’de kültürel ve sanatsal ortam. (Yayınlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Asseo, H. (2007). Çingeneler: Bir Avrupa yazgısı. (Çev. Orçun Türkay). Yapı Kredi Yayınları.
• Ataman, S. Y. (1997). Türk İstanbul. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Aytar, V. ve Parmaksızoğlu, K. (2011). İstanbul’da eğlence. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Baltacıoğlu, T. (1994). Hacıhüsrev. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi içinde (Cilt III, 480-481 ss.). Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayınları.
• Beler, A. T. (1946). Beyoğlu piliçleri. İstanbul: Akay Kitabevi.
• Belge, M. (2002). Türkiye’de Günlük Hayat. Cumhuriyet dönemi Türkiye ansiklopedisi içinde (Cilt 3, 846. ss.). İletişim Yayınları.
• Berger, H. (2000). Çingene mitolojisi. (Çev. Musa Yaşar Sağlam). Ankara: Ayraç Yayınevi.
• Canatak, A. M. (2012). Osman Cemal Kaygılı’nın gezi yazılarında eski İstanbul’un eğlence mekânları, Turkish Studies, (71), 611-630.
• Ceylan, F. (2004). Eğlence kavramının İstanbul’da geçirdiği değişim süreci ve mekâna etkisi. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Çambel, P. (1981). Atatürk, evrim, devrim ve müzik. Ankara: IX. Türk Tarih Kongresi, Kongre Bildiri Kitabı içinde (Cilt III, 1843-1850. ss.).
• Çubuklu, S. U. (2011). Mekânın izdüşümünde “toplumsal cinsiyet”: Sulukule mahallesi ve romanlar, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, (44), 83-106.
• Deleon, J. (1997). Balat ve Çevresi (İstanbul’un Fethi ve Haliç Semtleri). İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Demirkent, I. (2001). İstanbul, Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (XXIII, 205-212. ss.).
• Değirmenci, K. (2009). Dünya müziği söylemlerinde romanlık ve roman müzik icrası, Toplum ve Bilim Dergisi. (114), 159-187.
• Durmaz, N. (2015). Eğlence sektöründe çalışma koşulları ve ayrımcılık: Çingeneler örneği, Çalışma ve Toplum Ekonomi ve Hukuk Dergisi. (44), 259-292.
• Duygulu, M. (1995). Türkiye çingenelerinde müzik, Tarih ve Toplum, (137), 31-38.
• Dinçer, H. (2014). Bir Çingene’nin romanı. İstanbul: Ozan Yayıncılık.
• Doğan, M. S. ve Doğan, M. C. (2007). Modernleşme sürecinde Türk köy ailesine sosyolojik bir yaklaşım, sosyoloji yazıları 1. İstanbul: Kızılelma Yayınları.
• Durgun, Ş. (2018). Türkiye’de devletçi gelenek ve müzik. İstanbul: Alter Yayıncılık.
• Durmuş, İ. (2016). Türk kültürüne giriş. Ankara: Akçağ Yayıncılık.
• Emecen, F. M. (2015). Emperyal Dönüşümlerin Muhteşem Kenti İstanbul. Büyük İstanbul Ansiklopedisi, içinde (Cilt. I, 118. ss.). İstanbul: İBB Kültür A.Ş.
• Eren H. ve Gözaydın, N. (1992). Türk Dil Kurumu Sözlük (Cilt II). Ankara: Milliyet Yayınları.
• Evliya Çelebi (1996). Seyâhatname. (Haz. Orhan Şaik Gökay, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Prof. Dr. Robert Dankoff). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Gökbilgin, T. (1988). Çingeneler. İslâm ansiklopedisi içinde (Cilt III, 420-426. ss.).
• Fraser, A. (2005). Avrupa halkları çingeneler. İstanbul: Homer Kitapevi.
• Fonseca, I. (2002). Beni ayakta gömün–çingeneler ve yolculukları-. (Çev. Özlem İlyas). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Harmandar, S. (2020). 19. yüzyılda İstanbul’da değişen eğlence anlayışı ve yeni eğlence mekânları, Erzurum Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi (ETÜT), (1), 114-137.
• Harvey, D. (2003). Sosyal adalet ve şehir. İstanbul: Metis Yayınları.
• Heng, G. (2023). The Invention of Race in the European Middle Ages. London: Cambridge University Press.
• Gümüş, K. (t.y.). Sulukule’nin 1000 Yıllık Sakinleri, Bianet. Erişim adresi https://m.bianet.org/bianet/toplum/71332-sulukulenin-bin-yillik-sakinleri
• Göncüoğlu S. F. ve Yavuztürk, Ş. P. (2010). Sulukule ve çingeneleri, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, (23), 107-234.
• Gülmez, B. (2020). Romanis (Gypsies) in medieval Cyprus (Orta Çağ Kıbrıs’ında romanlar/çingeneler). IJEASS, Haziran 3(1), 17-25.
• Irmak, H. (2017). Tatavla’dan Kurtuluş’a, İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Işık C. ve Erol, N. (2002). Arabeskin anlam dünyası/Müslüm Gürses örneği. İstanbul: Bilgi-Bağlam Yayıncılık.
• Işın, E. (2001). İstanbul’da gündelik hayat. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İlhan, S. ve Fırat, M. (2017). Bir inşa süreci olarak çingenelik: Kurumsal bir çözümleme, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 27(2), 265-276.
• İncedere, Z. G. (2011). Sulukule romanlarında toplumsal cinsiyet ilişkileri: Erkek/kadın roman dansı, Porte Akademik Uluslararası Hakemli Müzik ve Dans Araştırmaları Dergisi, 2(3), 13-22.
• İnalcık, H. (2001). İstanbul, Diyanet İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt XXIII, 293-296. ss.).
• Kabagöz, M. C. (2016). Eğlenirken modernleşmek: Meyhaneden Baloza, imparatorluk’tan cumhuriyet’e İstanbul, Ankara: Heretik Yayıncılık.
• Kaban, E. (2011). Kentsel dönüşüm ve İstanbul’un ilk kentsel dönüşüm uygulama projesi Sulukule örneği, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kahraman, S. A. ve Dağlı Y. (2011). Evliya Çelebi seyahatnamesi (Cilt 1). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kaygılı, O. C. (1972). Çingeneler. Ankara: Bilgi Yayıncılık.
• Kenrick, D. (2006). Çingeneler, Ganj’dan Thames’e. (Çev. Bahar Tırnakçı). İstanbul: Homer Kitapevi.
• Keşir, F., Ören, F. ve Sungur, N. (2010). TBMM Albümü 1920-2010 (Cilt 3, No: 1). Ankara: TBMM Basım ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları. Koçu, R. E. (2003). Tarihte İstanbul esnafı. İstanbul: Doğan Kitap.
• Kolçak, A. (1972). Sulukule’de alem, Ses Dergisi, (36), 1-6.
• Kolukırık, S. (2005). Türk toplumunda çingene imgesi ve önyargısı, Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 8(2), 52-70.
• Martinez, N. (1994). Çingeneler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Nemutlu, Ö. (2020). Türk edebiyatında çingenelerde müzik ve dans, Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 9 (23), 208-224.
• Onhan, M. E. ve Güney, T. (2018). Yeniçeriliğin kaldırılışı ve sosyo-ekonomik sonuçları, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 20(34), 41-42.
• Onur, O. (1995). Çingeneler, Tarih ve Toplum Dergisi, XXIII (137), 272-297.
• Ormanlar, Ç. (1999). “Toplumsal hareketliliğin getirdiği özgürleşme 1970-1980”, 75 yılda değişen yaşam değişen insan cumhuriyet modaları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Orkun, H. N. (1952). Çingenelere dair, Resimli Tarih Mecmuası. III(33), 1734-1735.
• Ortaylı, İ. (1994). Sulukule. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi içinde (Cilt VII). İstanbul: Kültür Bakanlığı/Tarih Vakfı.
• Oymak, A. (2021). Türk ve batı edebiyatında çingene inançları, Folklor/Edebiyat. (107), 889-890.
• Özbek, M. (2008). Popüler kültür ve Orhan Gencebay Arabeski. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özkan, A. R. (2000). Türkiye çingeneleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özkılınç, A., Coşkun, A. ve Sivridağ, A. (2013). Rumeli eyalet (1514-1550). Osmanlı yer adları: I. Ankara: T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• Öztürk, A. (1996). Ötüken Türk kitabeleri. İstanbul: MEB yayınları.
• Somersan, S., Shroeder, Kırca S. ve Çubukçu, S. U. (2011). Sulukule’nin mutereddit direnişçileri mutenalaştırmaya karşı, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 1(1), 13-37.
• Sulukule’nin tarihçesi. (2008, 5 Şubat). Erişim adresi https://www.mimarizm.com/makale/sulukule-nin-tarihcesi_113458
• Tekeli, İ. (1994). Gecekondu. Dünden bugüne istanbul ansiklopedisi içinde (C. 3). İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayınları. Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati I. İstanbul: Simurg Yayıncılık.
• Tohumcu, Z. G. G. (2012). Kültürel üretim, bedensel değişim, kimliksel dönüşüm: Türkiye’nin “9/8’lik” roman dansı. (Yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Toytaş, O. ve Sert, H. (2021). Bir popüler kültür ögesi olarak Arabesk müziğin çevreden merkeze yolculuğu, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. (45), 210-222.
• Tunç, A. (2001). Bir maniniz yoksa annemler size gelecek-70’li yıllarda hayatımız. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Say, A. (2023). Sulukule müzik kültürü. Erişim adresi https://www.sanattanyansimalar.com/yazarlar/ahmet-say/sulukule-muzik-kulturu/787/
• Şerifgil, E. M. (1981). XVI. yüzyılda Rumeli eyaletindeki çingeneler, Türk Dünyası Araştırmaları, (15), 117-144.
• Usta, N. (2010). Erken cumhuriyet döneminde Türkiye’de müziğin dönüşümü, Akademia, 1(4), 111-114.
• Ünaldı, H. (2012). Türkiye’de yaşayan kültürel bir farklılık: Çingeneler, Batman University Journal Of Life Sciences, I(1), 615-626.
• Yıldırım, S. Ö. (2008). Uygarlıklar beşiği kent belleği/ Mekânsal süreklilikler. (Ed. Dilek Güney). İstanbul: İBB Kültür A.Ş. Yayınları.
• Yıldız H. (2007). Türkçede çingeneler için kullanılan kelimeler ve bunların etimolojileri, Dil Araştırmaları Dergisi, I(1), 61-78.
• Yılmaz, E. (2017). Hukuk Sözlüğü. Ankara: Yetkin Yayıncılık.
• Yöre, S. (2012). Mekân ve müzik: Osmanlı döneminde İstanbul’un çok kültürlü müzikli eğlence mekânları, Belleten, Türk Tarih Kurumu, LXXVI (277), 879-904.
• Yumul, A. (2018). Çingeneden hanım yaratmak, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(18), 236-248.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA. A.(DVNSMHM.d…Dosya No: 5 Gömlek No:1392. (08 Aralık 1565).
• BOA. A.(DVNSMHM.d…Dosya No: 7 Gömlek No: 11 . (16 Ocak 1569).
• BOA. A.(DVNSMHM.d…Dosya No: 7 Gömlek No: 2644. (14.12.1568).
• BOA. A.(DVNSMHM.d…Dosya No: 23 Gömlek No: 488. (06.01.1574).
• BOA. BEO. Dosya No: 3976 Gömlek No: 298175. (14.12.1911).
• BOA. BEO. Dosya No: 398 Gömlek No: 29810. (07.05.1894).
• BOA. C.DH. Dosya No: 61 Gömlek No: 3032. 9 Mart 1845.
• BOA. DH.MKT. Dosya No: 1309 Gömlek No: 53. 24 Haziran 1869.
• BOA. İ.ŞD. Dosya No: 54 Gömlek No: 3023. 15 Nisan 1881
• BOA. ŞD. Dosya No: 361 Gömlek No: 25. 10 Temmuz 1895.
• BOA. ŞD. Dosya No: 1905 Gömlek No: 30. 22. Mayıs 1870.
• BOA. YB.021.Dosya No: 88 Gömlek No: 73. 10 Aralık 1888.
• BOA. TFR.I.SL. Dosya No: 217 Gömlek No: 21661. 25 Ağustos 1909.
• Akşam, 10.11.1934
• Milliyet, 31.05.1955
• Milliyet, 23.12.1957
• Milliyet, 08.02.1958
• Milliyet, 24.05.1959
• Milliyet, 28.09.1960
• Milliyet, 27.04.1966
• Milliyet, 19.05.1972
• Milliyet, 01.05.1979
• Milliyet, 13.11.1981
• Milliyet 17.09.1982
• Resimli Gazete, 23.07.1927