19. YÜZYILDA AZERBAYCAN’IN HRİSTİYANLAŞTIRILMA FAALİYETLERİ VE İKTİSADİ KAYNAKLARININ SÖMÜRÜLMESİ

Yıl 2024, Cilt: 34 Sayı: 3, 1587 - 1602, 18.09.2024

Alperen Budak

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1460726

Öz

18. yüzyılda Hanlıklar şeklinde bölünmüş olan Azerbaycan’da merkezî bir devleti yoktu. 18. yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan’da hanlıklar ortaya çıktı. Hanlıklar arasında çıkan iç savaşlar sonucunda, ayrışarak bölünen Azerbaycan’ı işgal ve dış tehditlerden koruyabilecek merkezi bir güç yoktu. Dolayısıyla Azerbaycan coğrafyasını hâkimiyetine almak için birbirileriyle kıyasıya mücadele eden Rusya, İran ve Osmanlı devletleri arasında savaşlar olmuştur. 1800’lü yılların ilk çeyreğindeki savaşların galibi olarak öne çıkan Rusya, askerî güç kullanarak işgal ettiği Kafkasya’nın en önemli ülkesi olan Azerbaycan’ı işgal ederek siyasî ve askerî yönden tahakküm altına almıştır. Rusya; işgalden sonra Azerbaycan’a Hristiyan halkları taşıyarak demografik yapısını değiştirmiş, dinî yönden dönüştürmek ve Hristiyanlaştırmak için çalışmalar yapmış, iktisadî kaynaklarını sömürmüş ve tamamen ele geçirmiştir. Rusya, Azerbaycan’ı işgal ederek ülkesine katmak ve hâkimiyeti altında tutmak için stratejiler geliştirmiş ve projeler hazırlayıp uygulamıştır. 1830 yılına doğru Azerbaycan’ın da içinde yer aldığı Güney Kafkasya’nın tamamı Rusya’nın eline geçmiştir. Bu makalede, Yakın Çağ’da Rusya’nın Azerbaycan’ı ilhak etme, sömürme ve Hristiyanlaştırma süreci irdelenerek açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Rusların Azerbaycan'ı İşgali, Muğan Projesi, Azerbaycan'ın Hristiyanlaştırılması

Christianisation Activities of Azerbaijan in the 19th Century and Exploitation of Its Economic Resources

Öz

Khanates emerged in Azerbaijan in the second half of the 18th century. As a result of the civil wars between the Khanates, there was no central power that could protect Azerbaijan, which was divided and divided, from invasion and external threats. Therefore, there were wars between Russia, Iran and the Ottoman states, who fought fiercely with each other to dominate the Azerbaijani geography. Russia, which stood out as the winner of the wars in the first quarter of the 1800s, occupied Azerbaijan, the most important country of the Caucasus, by using military force and dominated it politically and militarily. Russia; After the occupation, it changed the demographic structure of Azerbaijan by bringing Christian people to it, carried out efforts to convert it religiously and Christianize it, exploited its economic resources and completely captured it. Russia has developed strategies and prepared and implemented projects to invade Azerbaijan, annex it to its country and keep it under its control. By 1830, the entire South Caucasus, including Azerbaijan, was taken over by Russia. In this article, the process of Russia's annexation, exploitation and Christianization of Azerbaijan in the 19th century is examined and explained.

Anahtar Kelimeler

Russian occupation of Azerbaijan, Mughan Project, Christianization of Azerbaijan

Kaynakça

• Açıkkaya, S. (2010/1). “Çarlık Rusya’sı Hâkimiyetindeki Azerbaycan Türklerinde Ulus Bilincinin Gelişmesinin Temel Dinamikleri”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 28.
• Açma, B. ve Yenişen, K. (2013). “Kafkasya’nın Ekonomik Potansiyeli ve Dönüşümü İçin Politika ve Stratejiler”, Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F, Yönetim ve Ekonomi, C. 20, S. 2.
• Ağasıyev, İ. (2009). XVIII Esrin Sonu-XX Esrin Evvellerinde Almanların Gafgazda Meskûnlaşması, Bakü.
• Budak, A. (2020). “1700-1920 Yıllarında Erivan Şehrinin Yapısı”, Ortaçağdan Günümüze Türk Dünyasında Kültür- Şehircilik Uluslararası Lisansüstü Öğrencileri Çalıştayı Bildirileri, Akademi Titiz Yayınları, İstanbul.
• Buniyatov, Z. M. (1991). “Azerbaycan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.4, İstanbul.
• Çağlayan, K.T. (2000). “I. Dünya Savaşı Sonlarında Kafkasya'da İngiliz Faaliyetleri”, TTK Belleten, Ağustos 2000, C. 64-S. 240.
• Devlet, N. (1999). Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), 2. Baskı, TTK, Ankara.
• Dugin, A. (2003). Rus Jeopolitiği; Avrasyacı Yaklaşım, Çev. Vügar İmanov, Küre Yayınları İstanbul. Dursun, Davut. (2001). “Kafkasya”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.24, İstanbul.
• Eliyarlı, S. (2009). Azerbaycan Tarihi, Çırak Neşriyatı, Bakü.
• Ercilasun, K, (2015). "Türk Uygarlığında Cumhuriyet Evresinin Başlangıcı (1910-1950)", Turkic Civilization Studies I in commemoration of Professor Karybek Moldobaev.
• Fadeev, A.V. (1957). Oçerki Ekonomiçeskogo Razvitiya Stepnego Predkavkazya v Doreformennıy Period, Moskova.
• Glinka, S.N. (1990). Opisanie Pereseleniya Armyan Azerbaydjanskih v Peredelı Rossii, Elm, Bakü.
• Gökalp, Z. (1976). Türkleşmek İslamlaşmak Muasırlaşmak, Haz: İ. Kutluk, Devlet Kitapları, Ankara.
• Grigoriantz, A. (1999). Kafkasya Halkları Tarihi ve Etnografik Bir Sentez (Çerkezler, Abhazlar, Svanlar, Osetler, Çeçenler, İnguşlar, Gürcüler, Dağıstanlılar), Çev. Doğan Yurdakul, Yeni Binyıl Yayınları, İstanbul.
• Guliyev, E. N. (1973). Azerbaycan Tarihi, (7-8. sınıflar için ders kitabı), Bakü. Guseynzade, R., (2014). Kafkaz i Armyane, Bakü
• İsmailzade D.İ. (1982). Russkoe Krestyanstvo v Zakavkaze.(30’e godı XIX Naçalo XX v), İzdatelstvo Nauka, Moskva.
• İsmailzade D.İ. (2005). Hristiyanstvo v Azerbaydjane v Rannem, Srednovekovıe, Bakü.
• İsmailzade, D.İ. (1976). “Ruskiye Poseleniya v Zakavkaze v 30-80’ıkh Godakh XIX Veka”, Boprosı İstorii, S.11.
• İnalcık, H. (2013). Osmanlı ve Modern Türkiye Araştırmaları, TİMAŞ Yayınları, İstanbul.
• İsmayıl, M. (1993). Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Dövlet Neşriyatı, Bakı.
• Köprülü, M.F. (1979). “Azeri Maddesi”, İslam Ansiklopedisi, 5. Baskı, C. II. Devlet Kitapları, İstanbul.
• Kürkçüoğlu, E. (2014). “Revan’dan Erivan’a Bir Şehrin Kimliği”, Yeni Türkiye Dergisi Ermeni Meselesi Özel Sayısı-1, Sayı 63, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
• Manafov, Ş. (2004). Azerbaydjanskaya İstoriya s Nemetskim Aksentom, N.1, Moskva.
• McCarthy, J.(2018). Ölüm ve Sürgün Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı (1821-1922), Çev. Fatma Sarıkaya, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara.
• Mehmetzade, M. Bala (1991). Milli Azerbaycan Hareketi, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, Ankara.
• Muradov, A. ve Bağırzade, E. (2021). Azerbaycan İqtisadiyyatı (infoqrafika), Şarq- Qarb, Bakı.
• Nesibli, N.L. (2021), Azerbaycan Tarihi, Altınordu Yayınları, Ankara.
• Nusretoğlu, T. (2016). Rus Ortodoks Kilisesinin Kuzey Azerbaycan’daki Faaliyetleri (1828-1905) İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• Özgürtuna, M. (2004). “Gaspıralı İlminsky’ye Karşı Rusya İmparatorluğu’nun Müslümanları İçin İki Kimlik Projesi”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, Kırım Türkleri Kültür Yardımlaşma Derneği Yayını No: 9, Ankara.
• Resulzade, M. E. (1990). Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti, Elm Neşriyat, Bakü.
• Saray, M., (2022). Kuzey ve Güney Azerbaycan Türkleri Tarihi, Kesit Yayınları, İstanbul.
• Saray, M. (1996). Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara.
• Swietochowski, T. (1985). Russian Azerbaijan (1905-1920), The Shaping of National Identity in a Muslim Community, Cambridge.
• Swietochowski, T., (2003). “1920 Öncesinde Rus Azerbaycan'ında Milli Kimliğin Yükselişi ve Edebi Dil Politikası”, Çev. S. Gömeç, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 22 S. 34.
• Şahbazov, T. (2022). “XIX. Yüzyılda Azerbaycan’a Hristiyan Göçleri: Sebepler ve Sonuçlar”, TTK XVIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, C. V., 245-258.
• Şavrov, N.,(1911). “Ruskaya Kolonizaçiya na Kavkaze”, Voprosı Kolonizatsii, S. 8, Sankt-Peterburg.
• Taşcı, T. A. (2022). “M. S. Vorontsov’un Kafkasya’ya Namestnik Olarak Atanması”, Erciyes Akademi Dergisi, S. 36 (4), 2176-2202, Kayseri.
• Thorjevskiy, İ. M. (1909). Otçet O Slujebnoy Poezdke Na Kavkaz, Sankt Peterburg.
• Verdiyeva, Kh. (1999). Pereselenceskaya Politika Rossiyskoy İmperii v Severnom Azeraydjane (XIX-naç. XX vv.), Altay, Bakı.
• Yeşilot, O. (2008). “Türkmençay Anlaşması ve Sonuçları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.36, 187-199.
• Yüce, M., (2023). “Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan’ın Ekonomik Gelişim Seyri”, Türk Dünyası Araştırmaları, C. 133, S. 263.
• Zahidullin, İ. K. (2004). “İsmail Gaspıralı ve Çarlık Hükümetinin Ruslaştırma Siyaseti”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, Kırım Türkleri Kültür Yardımlaşma Derneği Yayınları No: 9, Ankara.