Coins Depicting Figures in the Cross-Legged Position In Medieval Turkish-Islamic States

Yıl 2025, Cilt: 35 Sayı: 1, 107 - 121, 24.01.2025

Emre Günay , Mesut Gül

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1502875

Öz

In medieval Turkish-Islamic states, one of the first actions taken by rulers after ascending to the throne and having their name mentioned in the Friday sermon (khutbah) was the minting of coins. The act of minting coins was a significant material symbol in affirming the legitimacy of the ruler. While this action has a functional and material dimension, its symbolic significance should not be overlooked. When examining the coins of medieval Turkish-Islamic states, it is possible to argue that coins depicting figures in the cross-legged position form one of the most symbolically significant groups. These coins, which represent a special category among the coins minted by medieval Turkish-Islamic states, can be found in the coinage of the Anatolian Seljuks, Artuqids, Zengids, Begteginids, Ayyubids, and the rulers of Mosul. The decorations on these coins generally consist of political, religious, cosmological, and astrological symbols. It is plausible to suggest that these ornaments developed under the influence of Central Asian Turkish traditions and the political mentality of the Middle Ages. A striking feature of the decorations is the stylistic similarity between the compositions, which exhibit largely analogous stylistic characteristics. The widespread minting of these coins with a similar typology by different Turkish states across a vast geographical area in the 12th and 13th centuries suggests the influence of a shared ethno-cultural environment.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic, coin, Middle ages, cross-legged sitting, depiction

Ortaçağ Türk-İslam Devletlerine Ait Bağdaş Kurmuş İnsan Tasvirli Sikkeler

Öz

Ortaçağ Türk-İslam devletlerinde tahta çıkan hükümdarların hutbeden sonra ilk işi, sikke bastırmak olmuştur. Sikke darp ettirme hükümdarlığın tescil edilmesinde oldukça etkin olan maddi bir alamettir. Her ne kadar işlevsel olarak maddi boyutlu bir alamet gibiyse de sikkenin sembolik boyutunu göz ardı etmemek gerekir. Ortaçağ Türk-İslam devletlerinin sikkelerine bakıldığında simgesel açıdan anlam yüklü en önemli grubu bağdaş şemalı sikkelerin oluşturduğunu söylemek mümkündür. Ortaçağ Türk-İslam devletlerinin bastırdığı sikkeler içerisinde özel bir grubu temsil eden bağdaş kurmuş insan tasvirli sikkelerin kullanımına; Anadolu Selçuklu, Artuklu, Zengi, Begteginli ve Eyyübi devletleri ile Musul hükümdarlığında rastlanmaktadır. Sikkelerin üzerinde yer alan süslemeler, genel itibariyle siyasi, dini, kozmolojik ve astrolojik semboller taşıyan bezeme ögelerinden oluşmaktadır. Sikkelerdeki bu tezyinlerin Orta Asya Türk geleneklerinin ve Ortaçağ’ın politik anlayışının etkisinde geliştiğini belirtmek mümkündür. Süslemelerde dikkat çeken unsur kompozisyonların büyük oranda birbirine benzer üslup özelliklerine sahip olmasıdır. Yakın bir tipolojiye sahip bu sikkelerin 12. ve 13. yüzyıllarda geniş bir coğrafyada farklı Türk devletleri tarafından basılmasında etno-kültürel ortamın etkili olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ortaçağ, Türk-islam, Sikke, Bağdaş Oturma, TASVİR

Kaynakça

• Album, S. (2011). Checlist Of İslamic Coins. California: Stephen Album Rare Coins.
• Alizade Kutluer, O. (2023). Tamga Yazı İlişkisi ve Türk Kağanlık Yazıtlarında Tamgaçılar. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 8 (2), 187-202.
• Arslan, İ (2012). İlk Türk-İslâm Devletlerinde Hükümdarlık ve Hâkimiyet Sembolleri. Ekev Akademi Dergisi, (51), 73-92.
• Anonim. (1901).Meskûkât-ı Kâdime-i İslâmiyye Erbab-I Merakdan Bir Zat Tarafından Cem Olunan Meskûkât-I İslamiyyenin Tarifatını Havi Kataloktur. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Arık, R. (2000). Kubad Abad-Selçuklu Saray ve Çinileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Atasoy, N. (1971). Selçuklu Kıyafetleri Üzerine Bir Deneme. Sanat Tarihi Yıllığı (4), 111-151.
• Ayğan, A. (2014). Türk Budist Resim Sanatındaki Dinî Karakterlerle İslâm Resim Sanatındaki Mistik Karakterler Arasında İkonografik Bir Karşılaştırma. Y. Çoruhlu, H. Katipoğlu, J. Ö. Oktay (Ed.), 1. Uluslararası Avrasya Türk Sanatları Kongresi Bildiriler içinde (115- 128 ss). İstanbul: MSGSÜ Türk Sanatı Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi.
• Artuk, İ. ve Artuk, C. (1970). İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslâmî Sikkeler Kataloğu, C.1, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Artuk, İ. ve Artuk, Ç. (1993). Artukoğulları Sikkeleri. İstanbul: Sümer Kitabevi.
• Balog, P. (1980). The Coinage Of The Ayyübids. London: Royal Numismatic Society.
• Bakırer, Ö. (2000). Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrapları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bilge, E. (2022). Mardin Artuklu Sikkelerine Yansıyan Hellenistik Semboller. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 5 (2), 270-283. Biçer Özcan, Ş. (2018). Uygur Minyatürlerinde Metin-Resim İlişkisi ve Sonrası. İstem. (31), 125-145.
• Butak, B. (1947). XI. XII. ve XIII. Yüzyıllarda Resimli Türk Paraları. İstanbul: Pulhan Matbaası.
• Bozer, R., ve Çeken M. (2016). Anadolu Selçuklu Çağı Mirası - Müze Eserleri 1. Ankara: Selçuklu Belediyesi.
• Bozkurt, N. (2012). Tıraz. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 41, s.112-114). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çaycı, A. (2002). Anadolu Selçuklu Sanatında Gezegen ve Burç Tasvirleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çayçı, A. (2008). Selçuklularda Egemenlik Sembolleri. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Çayçı, A. (2017). İslam Mimarisinde Anlam ve Sembol. Konya: Palet Yayınları.
• Çoraklı, B. (2020). Anadolu Selçuklu Sanatında Ab-ı Hayat Sembolizmi. Art-e Sanat Dergisi, 13(25), 189-210.
• Çoruhlu, Y. (2006). Türk Sanatındaki İnsan Figürlerine Ellerinde Tuttukları Nesneler Açısından Bir Bakış. T. Yazar (Ed.), Sanatta Anadolu Asya İlişkileri – Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı’ya Armağan. (s.149-168) İçinde. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Çoruhlu, T. (2020). Miğfer. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C.30, s. 21-23). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Dartar, S., ve Kaplanoğlu, L. (2021). An Analysis Of The Halo İmage Use On Non-Human Beings And İts Place İn Art. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 27(47), 520-531.
• Daşdağ, F. E. (2017). Görsel İletişimin Tarihi, Kültürel ve Estetik Nesnesi Olan Diyarbakır Surları ve Sembolik Motifleri. Dicle Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Mühendislik Dergisi, 8 (2), 307-318.
• Demirarslan, D. (2018). Türk Yaşam Kültüründe Oturma Mobilyasının Değişimi ve Gelişimi. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmaları Dergisi, (16), 71-88.
• Duman, İ. (2022). Şâhnâme’de Yer Alan Mızrak, Balta ve Gürz ile İlgili Kayıtlar. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi. (7), 37-48.
• Esin, E. (1970). Bağdaş ve Çökmek, Türk Töresinde İki Oturuş Şeklinin Kadim İkonografisi. Sanat Tarihi Yıllığı, (3), 231-242.
• Galib, İ. (1311). Müze-i Hümayun, Meskûkât-ı İslamiyye Kısmından Meskûkât-ı Türkmaniye Katalogu, Benî Artuk, Benî Zengi, Füruu Atabekiye, Mülûki Eyûbiye Meyafârikin. Kostantiniye: Mihran Matbaası.
• Gökalp, Z. D. (2009). Yalvaç Müzesi Bizans Sikkeleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Göktaş Kaya, L. (2005). Taht ve Eğlence Sahneli Anadolu Şamdanları, Sanat Tarihi Dergisi, 14 (1), 157-191.
• Gömeç, S. Y. (2019). Türklerde Töz, Fal ve Yadacılığa Dair Bazı Tespitler. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi. (11), 37-62.
• Guliyeva., M. ve Meydan, C. (2020). Büyük Selçuklu Dönemi Giyim Kuşamları. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. (16), 176-191.
• Gülensoy, T. (1989). Orhun'dan Anadolu'ya Türk Damgaları-Damgalar, İmler, Enler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• İndirkaş, Z. (2012). Türk Oturma Kültüründe “Bağdaş Geleneği” Üzerine İkonografik Belirlemeler. Z. Dilek- M.Akbulut- S.Cöhce- Z. Bağlan Özer- R.Gürses- B.Karababa Taşkın (Ed.), 38. (ICANAS) Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, C. IV, (s.1665-1676). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Kalafat, Y. (1998). Kuzey Azerbaycan, Doğu Anadolu ve Irak’da Eski Türk Dinî İzleri (Dinî Folklorik Tabakalaşma). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Lane Poole, S. (1875). Coins of The Urtuki Turkumans. London: Trübner & Co.
• Lane Poole, S. (1967). Catalogue of Oriental Coins in the British Museum, Vol. III The Coins of the Turkuman Houses of Seljook, Urtuk, Zengee, Etc. İn the British Museum.Classes X-XIV. S.L.Poole (Ed), Bologna: Forni Editore. Lavoix, H. (1896). Catalogue Des Monnaies Musulmanes De La Bibliotheque Nationale Egypte Et Syrie. Paris: İmprimerie Nationale.
• Merçil, E. (2010). Taht. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C.39, s.434-436). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mıynat, A. (2019). Ortaçağ İslâm Dünyasında Sıradışı Bir Para Birimi Bakır Dirhemler. Tarih Araştırmaları Dergisi, 38 (66), 192-207.
• Öndin, N. (2006). Türk Budist Resim Sanatının Sembolik Dili: Lotus. Y.Çoruhlu-Nalan Türkmen-Nuri Seçgin-Anıl Yılmaz (Ed.), Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Sanatı ve Kültürü Prof. Nejat Diyarbekirli’ye Armağan. (s.201-214) içinde. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Öz Çelikbaş, E. (2018). Türk Sanatında Mistik Bağlamda Geometrik Sembolizme Genel Bakış. Safran Kültür ve Turizm Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 55-66.
• Nalçacıgil Çopur, E. (2020). Divan Şiirinin Koruyucu Savaş Aletleri: Kalkan-Miğfer-Zırh. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. 3, (2). 539-559.
• Paralı, A., ve Mangir, A. F. (2024). Geleneksel Çintemani Motifinin Türk Kültüründeki Yeri ve Çağdaş Giyim Tasarımlarına Yansımaları: Dijital Koleksiyon Süreci Örneği. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (15), 1491-1523.
• Sahillioğlu, H. (1994). Dirhem. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (C.9, s. 368-371). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Sevinç, B. (2013). Yiğit ve Silahlı Adam Diyalektiğinde Kılıç İmgesi, Turkish Studies, 8 (6), 619-639.
• Sivrioğlu, U. T. (2014). Ortaçağ İslam Sikkelerinde Hellen, Roma-Bizans Etkisi. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 1(2), 1-21.
• Sözen, M., ve Tanyeli, U. (2021) Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Spengler, W. F and Sayles, W. G. (1992). Turkoman Figural Bronze Coins And Their Iconography Volume I – The Artuqid. Lodi, Wisconsin: Clio’s Cabinet.
• Spengler, W. F and Sayles, W. G. (1996). Turkoman Figural Bronze Coins And Their Iconography Volume II - The Zengids. Lodi, Wisconsin: Clio’s Cabinet.
• Süslü, R. Ö. (2007). Tasvirlere Göre Anadolu Selçuklu Kıyafetleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Tekin, O. (2009). Sikke. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C.37, s.179-184). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Teoman, B. (2018). Figural Coins Of The Seljuqs Of Rum. O. Tekin (Ed.), İkinci Uluslararası Akdeniz Dünyasında Para Tarihi ve Numismatik Kongresi Bildiriler içinde (525-547). Antalya: Koç Üniversitesi Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi.
• Topraktepe, T. (Ed.). (2009). Sikkeler Ne Anlatır? Ortaçağ Anadolu Sikkelerinde Simgeler ve Çokkültürlülük (What the Coins Tell Us? Symbols and Multicultural Asects Medieval Anatolian Coins), içinde, (49-59). İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayınları.
• Tercanlı, A. (2023). Mühr-i Süleyman Motifli Bir Kaide: Kilis İbrahim Efendi Cami Minaresi. Dini Araştırmalar Dergisi. 26 (64), 183-206.
• Türkmen, E. (2021). Süleymanname’nin Cilt Tezyinatında Keşfedilen Benzersiz Rûmî Motifi. Lale, (3), 26-55.
• Uykur, R. (2017). Zengi Atabeglerinin Sikkelerinde Antik Türk Mitolojisinin İzleri: Kağanlık Simgesi Olarak Ay Kültü (Mardin Müzesi Örnekleri). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 17 (1), 167-183.
• Yılmaz, İ. (2010). Anadolu Selçuklu Paraları. İstanbul: Mas Matbacılık.