The Transformation of Budget Right in Türkiye: A Historical and Constitutional Perspective

Yıl 2025, Cilt: 35 Sayı: 1, 207 - 221, 24.01.2025

Hüseyin Sevinç , Özgür Kızıltoprak

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1559354

Öz

This study examines the historical development of budgetary rights in Türkiye, focusing on their evolution under various constitutional frameworks. Budgetary rights, integral to democratic governance, enable citizens to influence financial decisions and hold public officials accountable for state expenditures. From the Ottoman Empire to the Republican era, budgetary rights have been institutionalized through the constitutions of 1921, 1924, 1961 and 1982.
The 2017 constitutional amendments marked a significant shift, transitioning Türkiye to the Presidential Government System and transforming budgetary processes. These changes expanded executive authority while limiting legislative oversight, challenging the principle of separation of powers. By analyzing constitutional texts and legal documents, this study highlights the historical trajectory of budgetary rights and the broader implications of these amendments on governance. Findings emphasize the importance of rebalancing legislative and executive powers to ensure transparency and accountability in budgetary processes, which are essential for democratic integrity.

Anahtar Kelimeler

Budget Right, Constitution, Presidential Government System, Democracy

Türkiye’de Bütçe Hakkının Dönüşümü: Tarihsel ve Anayasal Bir Perspektif

Öz

Bu çalışma, Türkiye’de bütçe hakkının tarihsel gelişimini ve anayasal düzenlemeler bağlamındaki dönüşümünü ele almaktadır. Demokratik yönetişimin ayrılmaz bir parçası olan bütçe hakkı, vatandaşların mali karar alma süreçlerine katılımını ve kamu harcamalarında hesap verebilirliği sağlamaktadır. Osmanlı İmparatorluğu'ndan Cumhuriyet dönemine kadar, bu hak 1921, 1924, 1961 ve 1982 anayasaları ile kurumsallaştırılmıştır.
2017 Anayasa değişiklikleri, Türkiye’yi Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne geçirerek bütçe süreçlerinde köklü değişiklikler yaratmıştır. Yürütmenin yetkilerini artıran ve yasamanın denetim gücünü zayıflatan bu değişiklikler, kuvvetler ayrılığı ilkesini zorlamaktadır. Anayasal metinler ve yasal belgeler üzerinde yapılan analizlerle, bütçe hakkının tarihsel seyri ve bu reformların yönetişim üzerindeki etkileri incelenmiştir. Bulgular, bütçe süreçlerinde yasama ve yürütme arasında dengeyi yeniden tesis etmenin, şeffaflık ve hesap verebilirlik için kritik olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Bütçe Hakkı, Anayasa, Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi, Demokrasi

Kaynakça

• 1921 Constitution. (1921). Teşkilatı Esasiye Kanunu- Kanun Numarası : 85- Kabul Tarihi : 20/1/1337 (1921). https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1921-anayasasi/
• 1961 Constitution. (1961). Türkiye Cumhuriyeti Anayasası-Kanun No : 334-Kabul Tarihi : 9/7/1961. https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1961-anayasasi/
• 1982 Constitution. (1982). Türkiye Cumhuriyeti Anayasası-Kanun No : 2709-Kabul Tarihi : 18/10/1982. https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/anayasa/
• Akbey, F. (2020). Cumhurbaşkanlığı hükûmet sisteminde bütçe hakkı ve kanunu. International Journal of Public Finance, 5(1), 1-26. https://doi.org/10.30927/ijpf.676534
• Akbey, F., ve Gök, M. (2020). Kesinhesap kanunu ve bütçe hakkı: TBMM görüşmeleri üzerinden bir analiz. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi(56), 279-306. https://doi.org/https://doi.org/10.18070/erciyesiibd.703427
• Anayasa Mahkemesi. (2024). Önceki Anayasalar-Teşkilatı Esasiye Kanunu https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1924-anayasasi.
• Ardıçoğlu, M. A. (2017). Cumhurbaşkanlığı kararnamesi. Ankara Barosu Dergisi, 75(3), 19-51. Ateş, L. (2017). Yatırım vergi teşvik politikasının hukuki çerçevesi. İstanbul:Oniki Levha Yayıncılık.
• Bağlı, M. S. (2012). Teorik ve tarihsel açıdan bütçe hakkı. Yasama Dergisi, 20(1), 39-77.
• Bahçeci, B. (2022). 1921 Anayasasının Türkiye’nin Mali Hukuk Düzenine Yansımaları. İstanbul Hukuk Mecmuası, 80(2), 583-614. https://doi.org/10.26650/mecmua.2022.80.2.0007
• Başoğlu, M. (2014). İngiltere Parlamentosu’nda bütçe süreci, Yasama Dergisi, 28, 30-65.
• Canbay, T., ve Gerger, G., Ç, (2012). Batı’da bütçe gakkının gelişiminin toplumsal yapının değişimi üzerindeki etkileri, Mali Sosyoloji Üzerine Denemeler, (ed. Prof. Dr. A. Kemal Çelebi), Ankara, Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayını.
• Citro, F., Cuadrado-Ballesteros, B., ve Bisogno, M. (2021). Explaining budget transparency through political factors. International Review of Administrative Sciences, 87(1), 115-134. Constitution. (1982). Türkiye Cumhuriyeti Anayasası-Kanun Numarası:2709-Sayı : 17863 (Mükerrer). https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/anayasa/
• Cumhuriyet. (1965, 14 Şubat 1965). İnönü İstifa Etti. Cumhuriyet Gazetesi. https://beta-egazete.cumhuriyet.com.tr/katalog/192/1965/2/14/1
• Çağan, N. (1980). Demokratik sosyal hukuk devletinde vergilendirme. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 37(1), 129-151. https://doi.org/https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000000814
• Çalışkan, A., Kaya, P. B., ve Malak, M. (2020). Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteminin bütçe sürecine etkisi. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 22(3), 721-736.
• Çeliker, E. (2006). Plan ve Bütçe Komisyonu. Yasama Dergisi(2), 5-31.
• Çınar, M.F. (2019). Kuvvetler ayrılığı ilkesi ve Anayasa Mahkemesinin yorumu (Karşılaştırmalı Anayasa İncelemesi), IBAD Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 5 Sayfa: 89-100.
• Çınar, M.F. (2017). Türkiye’nin anayasal demokrasi yolu ve kuvvetler ayrılığı ilkesinin serencamı, Akademik Bakış Dergisi, 64, 586-607.
• Çiçek, H.G., Dikmen, S. (2015). Osmanlı Devleti’nde bütçenin ve bütçe hakkının tarihsel gelişimi, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(11), Sayı 2, 83-98.
• Dicle, İ. A. (1973). Program bütçesi: Kamu yönetiminde plânlama-programlama-bütçeleme sistemi (PPBS). Ankara:Balkan Basımevi ve Ciltevi.
• Die Gaste. (2011). 26 Ağustos 1789 İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi. Die Gaste, (17). http://www.diegaste.de/gaste/diegaste-sayi1712.html
• Dinç, Y. D., ve Yılmaz, V. (2022). Türkiye’de Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin Yasama, Yürütme, Yargı Organları İle Taşra Ve Yerel Yönetimlere Etkilerinin Değerlendirilmesi. Ombudsman Akademik, 8(16), 167-213. Douglas, J. W., ve Kravchuk, R. S. (2023). Creating the executive budget process: What was Congress thinking? Presidential Studies Quarterly, 53(3), 407-425.
• Edizdoğan, N. (2005). Kamu Bütçesi (5. ed.). Bursa:Ekin Kitabevi.
• Falay, N. (1989). Maliye Tarihi (Ders Notları). İstanbul:Filiz Kitabevi.
• Feyzioğlu, B. N. (1983). Modern anayasalarda bütçe hakkı. Maliye Araştırma Merkezi Konferansları(29), 3-28.
• Feyzioğlu, B. N. (1984). Nazari, Tatbiki,Mukayeseli Bütçe (7. ed.). İstanbul:Filiz Kitabevi.
• Giray, F. (2014). Maliye tarihi.Bursa: Ekin Yayınevi.
• Gözler, K. (2011). Anayasa hukukunun genel teorisi: Cilt I. Bursa:Ekin Kitabevi. Gözler, K. (2017). Cumhurbaşkanlığı Sistemi mi, Başkanlık Sistemi mi, Yoksa Neverland Sistemi mi? 16 Nisan’da Neyi Oylayacağız? Retrieved 10.09.2024, from https://www.anayasa.gen.tr/neverland.htm
• Güneş, İ., ve Gedik, M. A. (2021). Bütçe hakkının Avrupa, ABD ve Osmanlı’da gelişimi M. Dalkılıç ve B. S. Yılmaz (Eds.), INSAC social and education sciences içinde (s. 483-508). Duvar Kitabevi.
• Isaac, L., Lawal, M., ve Okoli, T. (2015). A systematic review of budgeting and budgetary control in government owned organizations. Research Journal of Finance and Accounting, 6(6), 1-10.
• İlal, E. (1968). Magna Carta. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 34(1-4), 210-242. Kanun-i Esasi. (1876). Kânûn-ı Esâsî- 7 zilhicce 1293 (1876) -Memaliki Devleti Osmaniye. https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1876-k%C3%A2n%C3%BBn-i-es%C3%A2s%C3%AE/
• Karpat, K. H. (2006). Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma (D. Özdemir, Çev.). İmge Kitabevi.
• Kesik, A., Öner, E., ve Mutluer, M. K. (2005). Bütçe hukuku (1. ed.). İstanbul:İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. Kim, J. M. (2024). The origin of budgeting. OECD Journal on Budgeting, 24(1), 1-36. https://doi.org/https://doi.org/10.1787/365aa499-en
• Kızıltaş, E. (2005, 23-27 Mayıs). Bütçe Hakkının Kullanımında Gelinen Aşama: Doğrudan Demokrasi 20. Türkiye Maliye Sempozyumu Türkiye’de Yeniden Mali Yapılanma, Karahayıt-Pamukkale. 374-398
• 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu, § 25326 (2003). https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.5018.pdf
• Lienert, I., and Jung, M.-K. (2004). The legal framework for budget Systems / An international comparison. Paris: OECD Journal on Budgeting Vol:4 No:3.
• Lyon, A. (2016). Constitutional History of the United Kingdom (2. ed.).Oxon: Routledge. Murphy, J. (2020). Towards parliamentary full cycle engagement in the legislative process: innovations and challenges. The journal of legislative studies, 26(3), 469-493.
• Mutlu, A. (2009). Tanzimattan günümüze Türkiyede vergileme zihniyetinin gelişimi. Ankara:Ümit Ofset Matbaacılık.
• Mutluer, M. K. (2015). Anayasa’nın Mali ve Ekonomik Hükümleri. Sayıştay Dergisi(96), 135-144. Müftüoğlu, Z. (2020). Kamu harcamalarında yetki, sorumluluk ve denetim Ankara: Ankara Üniversitesi: Sosyal Bilimler Enstitüsü: Kamu Hukuku Anabilim Dalı.
• Narter, R. (2012). Anayasal açıdan bütçe hakkı. Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 16(1-2), 35-52.
• Odyakmaz, Z., Kaymak, Ü., ve Ercan, İ. (2011). Anayasa hukuku- İdare hukuku. İstanbul: İkinci Sayfa Yayınevi OECD. (2024). Recommendation of the Council on Budgetary Governance, (OECD/LEGAL/0410) https://legalinstruments.oecd.org/en/instruments/OECD-LEGAL-0410.
• Öner, E. (2009). Osmanlı Devleti 1912 yılı hazine genel hesabı ve kesin hesap kanunu tasarısı. Türkiye Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı.
• Özer, İ. D. (2022). Bütçe Hakkından Kamu Bütçesine: Osmanlı’dan Günümüze. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 29(4), 683-706. https://doi.org/10.18657/yonveek.1068445
• Özvar, S. (2021). Yapısal reformların bütçe hakkının etkin kullanımına etkisi: Meksika örneği. Sayıştay Dergisi, 32(121), 99-126. https://doi.org/https://doi.org/10.52836/sayistay.968706
• Pehlivan, O. (2018). Devlet Bütçesi (5. ed.). Trabzon:Celepler Matbaacılık.
• Rogers, R., and Walters, R. (2006). How parliament works. Essex: Pearson Education Limited. Rose-Ackerman, S., ve Desierto, D. A. (2011). Hyper-presidentialism: Separation of powers without checks and balances in Argentina and Philippines. Berkeley Journal of International Law, 29(1), 246-333.
• Sahillioğlu, H. (1967). Sıvış yılı buhranları. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 27(1-2), 75-111.
• Sambo, V. (2022). The role of the budgeting approach in South Africa: Critical considerations to enhance service delivery. Administratio Publica, 30(3), 1-20.
• Savaş, V. F. (1991). Mali Anayasanın Temel Konuları. Anayasa Yargısı Dergisi, 8, 333-370.
• Sayar, N. (1954). Amme maliyesi: devlet bütçesi prensipleri ve tatbikatı C.1.İstanbul: Sermet Matbaası.
• Sayar, N. S. (1970). Kamu Maliyesi II.Cilt Bütçe prensipleri ve tatbikatı (4. ed.). İstanbul:Sermet Matbaası. Sayıştay Başkanlığı. (2022). 2021 Yılı Genel Uygunluk Bildirimi. https://sayistay.gov.tr/reports/vMga1NwglE-2021-yili-genel-uygunluk-bildirimi
• Shawe, R. (2023). Public budgetary process. American journal of industrial and business management, 13(5), 371-379. https://doi.org/10.4236/ajibm.2023.135023
• Sönmez, N. (1994). Kamu bütçesi ve bütçe politikası. İzmir:Anadolu Matbaacılık.
• The Petition of Right. (1628). A constitutional document of the English Parliament. https://archive.csac.history.wisc.edu/2_The_Petition_of_Right.pdf
• Torun, O. N. (1968). Devlet Bütçesi Ders Notları (Teksir).
• Turkish Language Association. (2024). Bütçe https://sozluk.gov.tr/
• Türk, İ. (2013). Maliye politikası: amaçlar-araçlar ve çağdaş bütçe teorileri (25. ed.). Ankara:Turhan Kitabevi
• Yalçın, A. Z. (2023). Türkiye’de cumhuriyet dönemi bütçe sistemlerinin gelişimi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26(49-1), 393-408. https://doi.org/10.31795/baunsobed.1353396
• Yürükoğlu, B., ve Çevik, N. K. (2023). Bütçe hakkı ve demokrasi: OECD ülkelerinden ampirik bulgular. Gaziantep:Özgür Yayın-Dağıtım Co. Ltd.