SİYASİ VE SOSYOLOJİK BAĞLAMDA ALEVİ-BEKTAŞİ SÖZLÜ GELENEĞİNİ YANSITAN BAZI METİNLERIN TASNİF VE ANALİZİ

Yıl 2023, , 575 - 590, 30.08.2023

Recai Bazancir

https://doi.org/10.55666/folklor.1285842

Öz

Öncelikle belirtmek gerekir ki, Alevi kültürü esas olarak sözlü bir söylem olarak yaratılmış, aktarılmış ve varlığını sürdürmüştür. Bu süreçte en büyük rolü Alevi şiiri oynamıştır. Alevi şiirsel söylemi hakkındaki bu çalışmada, bir Alevi ritüeli olan cem, şiir, dans, semah, dua ve ilahilerin okunması ele alınacaktır. Bektaşi'nin eseri olan Alevi şiiri, klasik Osmanlı edebiyatının şiirsel biçimlerini kullanan kentli Alevi şairler ya da saray edebiyatı tartışmamın dışında tutulacaktır. Bu formlar arasında cebel, kaside, kıt'a, terciibend, terkib-i bend, mersiye vb. formlar arasında esas olarak Medrese eğitimli saray şairlerinin kullandığı biçim, üslup ve metrik sistemi takip etmektedir. Alevi-Bektaşi halkı bugüne kadar inanç, düşünce, politika, felsefe, gelenek ve uygulamalarını, halk şiirleri, türküler (nefesler, deyiş, duvazimam vb.) ve halk oyunları (semah) gibi cem ritüelleri (ibadet toplantıları) içinde veya dışında icra ettikleri bazı kültürel aletler (muhabbet) aracılığıyla sürdürmüşlerdir. Cem ritüellerinin sosyal, eğitimsel, kültürel ve politik boyutları olduğu kadar içsel dini boyutları da vardır. Cem ritüelleri, halk şiirleri ve dansları bir bölgeden diğerine değişmektedir. Aralarındaki farklılıklara rağmen, "özlerinin" aynı olduğuna inanılmaktadır. "Bir yol var ama bin yol var" deyişinin kozmolojilerindeki ana kavram olduğunu söyleyebiliriz. Araştırmamızda Alevi kültürünün inanç yapısı ve ibadet şekli mâni ve koşma temelinde ele alınmıştır. Ayrıca mâni, koşma ve deyiş kelimelerinin hece yapısı ve anlamları Türkçe ve İngilizce örneklerle sunulmuştur. Kaygusuz Abdal, Hatayi ve Muhiddin Abdal gibi Alevi âşıklar mahlaslarını o kısa manzum forma sokarak bireysel bir yaratıya dönüştürmüşlerdir. Koşma, yerel gelenek, sosyal bağlam, coğrafi bölge ve diğer icra bileşenlerinde ilişkilendirildiği ezgiye bağlı olarak deyiş, deme, düvaz imam, mersiye gibi isimlerle anılabilmektedir. Bu kelime yapıları ve formüller, dini ritüellerde, müzikte ve sanatta sosyo kültürel bağlamda Alevi inanç yapısını ortaya koymaktadır. Bu inanç yapısının temelini oluşturan Alevi-Bektaşi toplumunun kısa tarihçesi de çalışmamızda ayrıca değerlendirilmiştir. Alevi aşıklarının yaratılışı olan Alevi şiiri, Alevi ahlak ilkelerinin, toplumsal ve bireysel davranışlarının, Alevi toplumunun tarihinin, Alevi Baba ve dedelerin efsanevi hayat hikayelerinin ve en önemlisi Alevi dini inanç ve ritüellerinin aktarılmasında büyük rol oynamıştır.

Anahtar Kelimeler

Alevi Bektaşi Geneleği, Folklor, sözlü formül, cem ritüeli, tarih

CLASSIFICATION AND ANALYSIS OF SOME TEXTUAL REFLECTING ALEVI- BEKTASHI ORAL TRADITION IN POLITICAL AND SOCIOLOGICAL CONTEXT

Öz

Abstract
First, it should be noted that the Alevi culture was created, transmitted and maintained mainly as an oral discourse. Alevi poetry played the biggest role in this process. In this study on Alevi poetic discourse, cem, poetry, dance, semah, prayer and recitation of hymns, which are an Alevi ritual, will be discussed. The Alevi poetry, which is the creation of Bektaşi, urbanite Alevi poets who used the poetical forms of the classical Ottoman literature, or court literature will be excluded from my discussion. These forms include gazel, kaside, kıt’a, terciibend, terkib-i bend, mersiye etc which follow the form, style and the metric system used mainly by the Medresse educated court poets. Up until now the Alevi-Bektashi people have maintained their beliefs, thoughts, policy, philosophy, traditions and practices through some cultural instruments (muhabbet) which they perform in or out of cem rituals (worship gatherings), such as folk poems, folk songs (nefes, deyiş, duvazimam and so on) and folk dances (semah). Cem rituals have social, educational, cultural and political dimensions as well as their inherent religious dimension. Cem rituals, folk poems and dances change from one region to another. Despite the differences between them, it is believed that their "essence" is same. We can say that the saying "there is one path but a thousand ways" is the major notion in their cosmology. In our research, the belief structure of the Alevi culture and the way of worship are discussed based on the mâni and the koşma. In addition, the syllable structure and meanings of mâni, koşma and deyiş are presented with Turkish and English examples. Alevi ashıks, such as Kaygusuz Abdal, Hatayi and Muhiddin Abdal inserted their pen name in that short poetical form and transformed it into an individual creation. The koşma, may be known by several names, such as deyiş, deme, düvaz imam, mersiye, depending on musical tune it is associated with in the local tradition, social context, the geographic area, other performance components. These word structures and formulas reveal the Alevi cultural structure in religious rituals, music and art. Brief history of the Alevi-Bektashi society, which forms the basis of this belief structure, is also evaluated in our study. The Alevi poetry, which is the creation of the Alevi aşıks, minstrel, played a major role in transmitting the Alevi moral principles, the social and individual behaviors, the history of the Alevi community, the legendary life stories of the Alevi Babas and Dede’s and most importantly, the Alevi religious beliefs and ritual.

Anahtar Kelimeler

Alevi Bektashi Tradition, folklor, verbal formula, cem ritual, history