SÖZLÜ KÜLTÜRDEN YAZIYA RİTÜELDEN EDEBİYATA: KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE KURBAN KÜLTÜ

Yıl 2023, , 1279 - 1292, 27.12.2023

Aslıhan Öztürk Doğan

https://doi.org/10.55666/folklor.1309962

Öz

İnsanın bilme ve evreni anlamlandırma isteği kültür, medeniyet ve inanç sistemleri örüntüsünde kült kavramını ortaya çıkarmıştır. Ritüeller ise insanların, grupların ve katılımcıların kendilerini koruma ve arındırma amacıyla gerçekleştirdikleri geleneksel icralardır. Kültleri şekillendiren ritüeller, ortak değerler örüntüsünde toplumların geleneksel kodlarını barındırırlar ve inanç sistemlerinde bilgi aktarma işlevini üstlenirler. Sözlü kültür ortamında bilgiyi ve çeşitli davranış kalıplarını kültürel bellekte muhafaza eden ritüeller, toplumsal düzeni inşa edip sürdüren ve bireyi toplumsallaştıran uygulamalardır. Kurban da toplumların kimliğini oluşturan öğelerden biri olan inanç unsurundan beslenen ve ritüelistik uygulamalar barındıran kültik bir olgudur. Etimolojik perspektiften bakıldığında Arapçaya İbranice vasıtasıyla geçtiği fikri kabul gören kurban sözcüğü yakın olmak, yakınlaşmak anlamlarına gelir. Kurban, yerli ve yabancı kaynaklarda genel bir ifadeyle kutsal varlıklara sungular sunma şeklinde tanımlanmaktadır. Tabiatüstü bir güce bir şeyin sunulduğu veya yok edildiği ve neticesinde güç sahibi ile güce ihtiyaç duyanlar arasında ilişkiler tesis eden kurban, çeşitli toplumlarda ve dinlerde görülen temel inançlardan biridir. Tarihsel süreçte Antik Yunan’dan Çin, Japon, Hint ve Eski İran toplumlarına kadar bütün kültürlerde kurbana rastlamak mümkündür. Hemen her kültürde farklı formda vücut bulan kurban olgusu yiyecek, içecek, güzel kokular, insan ve hayvan kurbanı şeklinde çeşitlilik arz eder. Kutsal olana sunulan varlıkların canlı veya cansız olabilmesi, kurbanın kanlı kurban ve kansız kurban şeklinde iki farklı formda değerlendirilmesine zemin oluşturmuştur. Genel itibarıyla cansız varlıklar ve bitkiler kansız kurban, hayvanlar ve insanlar ise kanlı kurban şeklinde nitelendirilmiştir. Yaygın kanaate göre semavi dinlerde kanlı kurbanın ilk örneği Hz. Âdem’in oğulları Hâbil ve Kâbil’in Tanrı’ya sundukları kurbandır. Hemen hemen her kültür ve medeniyette olduğu gibi kurban, Türk kültürünün de önemli bir halkası konumundadır. Türk kültüründe kansız kurbanlar saçı geleneği çerçevesinde değerlendirilir. Kanlı kurban Türk içtimai hayatının bütün safhalarında icra edilen en eski ritüellerden biridir. Doğum, ölüm ve evlenme gibi hayatın dönüm noktasını teşkil eden törenler, bayramlar, şölenler ve mezar ziyaretleri kurban sunguları için zemin oluşturmaktadır. Geleneksel Türk inancında hasta bir kimsenin iyileşmesi, günahların affı, kaza belanın def edilmesi yani kısaca toplumsal huzurun inşası beklentisiyle kurban ritüeli gerçekleştirilir. İslamiyet öncesi Türk kültüründe de kanlı kurban pratiği bulunmakla birlikte kanlı kurban ritüelinin kökeni Hz. İbrahim anlatısına dayanır. Türkler İslamiyet öncesi eski inanç sistemleri ile daha önce Anadolu’da var olan kültürlerin inanç sistemlerini İslamiyet ile harmanlamış, çeşitli inanç sistemlerine özgü ritüelleri yaygın şekilde kullanmışlardır. Türk kültüründe kurban kültüne ait inanış ve uygulamaların izini klasik Türk şiirinde sürmek mümkündür. Klasik Türk şairlerinin misafir kurbanı, adak kurbanı, hedy kurbanı ve sadaka kurbanı gibi kurban sunma motifleri etrafında hayaller kurdukları görülmektedir. Tekbir getirmek, kurbanı kıbleye çevirmek, kurbanı bağlamak, kurban kanını alna sürmek ve kurban etini pay etmek şairlerin şiirlerinde konu ettiği kurban ibadetine ait ritüellerdendir. Klasik Türk şiirinde kurban kültünün ele alındığı bu çalışmadan yola çıkılarak klasik Türk şiirinin folklorik bakımdan zengin bir malzeme barındırdığı ve yapılacak çalışmalarla bu kültürel zenginliğin gözler önüne serilebileceği sonucu çıkarılabilir.

Anahtar Kelimeler

kurban, ritüel, kült, klasik Türk şiiri, folklor

Kaynakça

• AKKUŞ, M. (2001). Seyyid Nigârî Divânı. Niğde: Niğde Üniversitesi Yayınları.
• AKSOYAK, İ. H. (2006). Gelibolulu Mustafa Âlî Divan II. Harvard: Harvard Üniversitesi Yayınları.
• ARSLAN, M. (2007). Mihrî Hâtun Dîvânı. Ankara: Amasya Valiliği Yayınları.
• ARSLAN, M. (2009). Zîver Paşa Dîvân ve Münşe’ât. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• ASLAN, N. (2006). “Iduk Geleneğinin Anadolu’da Yaşatılan Bir Şekli (Etyemez Köyü Haksalımı Âdeti)”. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, S. XIX, 245-256.
• ATAR, F. (2011). “Teşrîk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.40, 575-576, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• AYVERDİ, İ. (2011). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı.
• ÇAĞLAR, A. (2013). Üsküplü Atâ ve Dîvânçesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÇAVDUREL, G. (1996). Çâkerî Divanı (İnceleme-Metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÇAVUŞOĞLU, M. (1979). Amrî Divan Tenkidli Basım. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ÇETİN, Ö. (2008). Kurban ile İlgili İnanç ve Tutumlar. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DEMİROK, E. (2022). Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı’nda Sosyal Hayata İlişkin Unsurlar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DİLEK, İ. (2020). “Kült Kavramı ve Söz Kültü”. Bilig Dergisi, S. 95, 47-77.
• DURKHEIM, E. (2005). Dini Hayatın İlkel Biçimleri. (Çev.: Fuat Aydın), İstanbul: Ataç Yayınları.
• ELIADE, M. (1994). Ebedi Dönüş Mitosu. (Çev.: Ümit Altuğ), Ankara: İmge Kitabevi.
• ERDOĞAN, M. (2011). Bursalı Rahmî ve Divanı. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• ERGİNER, G. (1997). Kurbanın Kökenleri ve Anadolu’da Kanlı Kurban Ritüelleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• ERÖZ, M. (1980). “Türk Boylarında Kansız Kurban Geleneği”. Türk Kültürü Dergisi, S. 211-214, 17-22.
• GÜLTEKİN, H. (2019). Türk Halk İnanışlarında Adak. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GLUCKMAN, M. (1965). Law, and Ritual in Tribal Society. Oxford: Basil Blackwell.
• GÜÇ, A. (2002). “Kurban”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.26, 436-440, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• GÜNDÜZ, Ş. (1998). Din ve İnanç Sözlüğü. Ankara: Vadi Yayınları.
• HANÇERLİOĞLU, O. (1984). İslam İnançları Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• KAFESOĞLU, İ. (1997). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• KEKLİK, M. (2014). Üsküplü İshak Çelebi Divan [Metin-Çeviri-Açıklamalar-Dizin]. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KIRICI TEKELİ, E. (2021). “Kurban ve Adak Üzerine: Köken, Teoriler ve Ritüeller”. Anadolu Halk Kültüründe İnanış ve Ritüeller. (Ed.: Özlem Güzel), 305-338, Ankara: Nobel Yayınları.
• KÖKSAL, M. F. (2001). “Divan Şiirinde Okçuluk Terimlerine Ekler”. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, S. 10, 235-253.
• KÖPRÜLÜ, M. F. (2004). Edebiyat Araştırmaları I. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KÖSE, S. (2017). Anadolu Alevi Kültüründe Kurban. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KÖSE, S. (2021). “Ritüel Bellek”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, S. 33, 57-70.
• KURTOĞLU, O. (2009). “Klasik Türk Şiirinde Saçı Geleneği”. Millî Folklor Dergisi, S. 81, 89-99.
• KURTOĞLU, O. (2017). Diyarbakırlı Lebîb Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• KÜÇÜK, S. (1994). Bâkî Dîvânı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MERMER, A. (1997). Karamanlı Aynî ve Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• MERMER, A. (2006). Türkî-i Basît ve Aydınlı Visâlî’nin Şiirleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• MORRIS, M. (2012). Concise Dictionary of Social and Cultural Anthropology. England: Wiley- Blackwell.
• NARİN, İ. (2009). Kur’an ve Sünnet Açısından Kurban İbadeti. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• OĞUZ, M. Ö. (2014). “Kurban: Aile Bayramı”, Bozok Yazıları. Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• OĞUZ GÜNER, Y. (2019). “Kültürel Miras Olarak Kan Sembolü”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, S. 16, 814-835.
• OKUYUCU, C. (1994). Cinânî Hayâtı Eserleri Dîvânının Tenkidli Metni. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ONG, W. (2013). Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Teknolojileşmesi. (Çev.: Sema Postacıoğlu Banon), İstanbul: Metis Yayınları.
• ÖĞÜT, S. (1998). “Hedy”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.17, 156, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÖZYILDIRIM, A. E. (1999). Hamdullah Hamdî Divanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• TARAMA SÖZLÜĞÜ. (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TARLAN, A. N. (1992). Hayâlî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• TÜRKÇE SÖZLÜK. (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• URL-1: KAÇALİN, M. S. Âhî Dîvân. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10590,ahidivanimustafakacalinpdf.pdf?0 (Erişim: 31.03.2023).
• URL-2: SARAÇ, M. A. Y. Emrî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://i.tmgrup.com.tr/fikriyat/ebooks/emr-dvni-1576600278730.pdf (Erişim: 31.03.2023).
• URL-3: https://lehçediz.com (Erişim: 07.04.2023).
• YAVUZER, H. (2019). “Türk Kültüründe Kurban Kültü ve Misafir Kurbanı”. Aydın Türklük Bilgisi Dergisi, S. 9, 141-147.
• YAZIR, E. M. H. (2013). Kur’an-ı Kerim Meali. İstanbul: Okyanus Kitabevi.
• YILMAZ, K. H. (2011). Hâmî Ahmed (Diyarbekrî) Divanı İnceleme-Metin. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.