ÖZBEK MİZAHINDA BEKTAŞÎ MEŞREB BİR TİP: MEŞREB

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 1, 89 - 102, 25.04.2019

Erhan Solmaz

Öz

Gülme, eğlendirme, güldürme ve herhangi bir davranışından
dolayı, bir kimseyi incitmeden hatasını anlatma amacı güden ince alay, mizah;
gerçeğin güldürücü yanlarını ortaya koyan edebiyat türüdür. Gülme, espri, ironi,
alay, istihza, şaka vb. gibi unsurları bünyesinde barındıran mizah, sosyal
hayatta olduğu kadar edebiyattan resme, sanattan siyasete pek çok alanda
etkilidir. Bu türün önemli ve en yaygın türlerinden biri de fıkradır. Söylenmek
istenenin seçilen bir tip üzerinden verildiği, zaman-mekân düzleminin içeriğe
uygun olarak seçilen kısa ve yoğun anlatmalardır. Fıkraların temel işlevi
eğlendirmektir. Ancak bu işlevin yanında eğitmek, ders vermek de fıkraların en
belirgin özellikleri arasındadır.

Bu kısa ve yoğun anlatmalarda en büyük görev “fıkra
tipi”’ne aittir. Fıkra tipi içinde yetiştiği toplumun sosyo-kültürel,
dini-didaktik birçok özelliğini bünyesinde taşır. Fıkra tipi sayesinde bu
özellikler bir sonraki nesle aktarılır. Türk sözlü geleneğinin bu en öz
anlatımı Türk dünyasının kültürel manada beşiği sayılabilecek olan
Özbekistan’da da çok yaygın bir şekilde bulunmaktadır.

Biz de çalışmamızda Özbek sözlü geleneğinde “Latife”
adıyla anılan bu türün Efendiden (Nasreddin Hoca) sonraki diğer bir önemli
fıkra tipi olan “Meşreb” tipi hakkında bilgi verecek daha sonra da bu tip ile
Türkiye sahasındaki “Bektaşî” tipini mukayese edeceğiz. Söz konusu iki tip
arasındaki benzerlik ve farklılıkların tespitinin ardından Meşreb tipine bağlı
olarak anlatılan fıkraları şekil, yapı ve işlev bakımından mukayese edeceğiz. 

Anahtar Kelimeler

gülme, fıkra, aktarım, tip, Bektaşî, Özbek

Kaynakça

• ÇOBANOĞLU, Özkul. Halk Bilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları, (1999, 2005, 2010, 2012). DEVELLİOĞLU Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara: Aydın Yayınları, 11. Baskı, 1993. EKER, Gülin Öğüt, İnsan Kültür Mizah, Ankara: Grafiker Yayınları, 2009. EKİCİ Metin. “Gülme Teorileri ve Nasreddin Hoca Fıkraları”. 21. Yüzyılı Nasreddin Hoca İle Anlamak, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2009, ss. 271-280. FENOGLİO, İ. Doğuda Mizah. (Çev. Ali Berktay). İstanbul: YKY yay. 2007 FREUD, Sigmund. Espri Sanatı, (Çev. Erdoğan Alkan). İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayıncılık, 1996.