MENKIBELER EKSENİNDE BİR ZÂHİR BATIN YOLCUSU: SOMUNCU BABA

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 3, 452 - 463, 26.12.2021

Mahmut Ulu

Öz

Bu çalışmada Somuncu Baba’nın menkıbevî hayatının ortaya konması amaçlanmıştır. Çalışmanın yöntemi ise literatür taramasıdır. Bilindiği gibi menkıbeler tarihî ve topluma malolmuş kişilerin hayat hikâyelerinden söz eden kaynaklardır. Menkıbelerin ilk göze çarpan özellikleri kahramanlarının gerçek kişiler olması ve bu kişilerin yaşadıkları zamanın ve mekânın biliniyor olmasıdır. Bununla birlikte menkıbeler ele alınan kişiler hakkında bilgi verdiği gibi devrin kültürel, sosyal, ilmî ve edebî yönüne dair mühim ipuçları içermektedir. Bu yönüyle menkıbeler tarihi veya tasavvufî bir şahsiyetin hayatının ortaya konmasında önemli kaynaklardır.
Bu bağlamda ele alacağımız ve adından çok Somuncu Baba lakabıyla tanınan Şeyh Hâmid-i Velî, Anadolu tasavvuf anlayışı için oldukça mühim bir şahsiyettir. Gerek yazdığı eserlerle ve gerekse yetiştirdiği talebeler vasıtasıyla yaşadığı asrı ve sonraki asırları tasavvuf anlayışı yönüyle önemli ölçüde etkilemiştir. O, Anadolu’da kurulan bazı tarîkatlara öncülük etmek, halîfe yetiştirmek ve eser yazmak suretiyle bu tesiri icra etmiştir. Kendisi müstakil bir tarîkat kurmamakla birlikte bir Türk tarîkatı olarak kurulan ilk tarîkat olan Bayrâmiyye’nin kurucusu olan Hacı Bayrâm-ı Velî’nin şeyhidir. Ayrıca o, bilinen melâmîlik özelliğini Hacı Bayrâm-ı Velî silsilesi ile Bıçakçı Ömer Dede’ye aktarması yönüyle Melâmiyye’nin de öncülerinden kabul edilebilir.
Somuncu Baba’nın hayat yolculuğu zâhir ve bâtın olmak üzere iki yönlü ele alınabilir. Bunlardan zâhir yolculuğu Kayseri’de doğumuyla başlamış, önce Şam’a sonra Erdebil’e uzanmış, daha sonra tekrar Kayseri, Bursa, Hicaz ve Aksaray seyriyle son bulmuştur. Bâtınî yolculuğu ise yine zâhir yolculuğuna paralel bir şekilde bahsi geçen şehirlerdeki, özellikle Şam ve Erdebil, tasavvufî terbiye ve seyr ü sülûkunu tamamlama süreci olarak gerçekleşmiştir. Onun bahsi geçen zâhir ve bâtın yolculuğuna dair kaynaklarda sınırlı bilgi bulunmakla birlikte onun daha çok menkıbevî anlatılarla günümüze ulaştığı söylenebilir. Diğer yandan ondan bahseden kaynaklarda yer alan menkıbelerin ilk kaynaktan başlamak üzere birbiriyle aynı veya yakın olduğu bir bakıma küçük farklarla birbirinin tekrarı olduğu görülür. Bununla birlikte onun hakkında nakledilen menkıbeler hem hayatı hem de tasavvufî görüşlerinin anlaşılmasını sağlayan bilgiler olması yönüyle kıymete hâizdir.

Anahtar Kelimeler

Somuncu Baba, Menkıbe, Tasavvuf, Zâhir, Bâtın.

Kaynakça

• AKGÜNDÜZ, A. (2009). Arşiv Belgeleri Işığında Somuncu Baba ve Neseb-i Âlisi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• AYNÎ, M. A. (2017-2019). Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• BAHADIROĞLU, M. (2000). “İbrâhim Zahîd-i Geylânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 21, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 359-360.
• BAŞER, Ş. (1995). Ebu Hamîd Şeyh Hâmid-i Velî Somuncu Baba. İstanbul: Prestij Matbaacılık.
• BAYRAMOĞLU, F. (1989). Hacı Bayramı Velî, Yaşamı Soyu Vakfı, C. 1. Ankara: Türk tarih Kurumu Basımevi.
• Belge 1: BOA-Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA, 1133. İE.EV. 66/7122.)
• Belge 2: BOA-Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA, 1133. AE.SAMD. III., 45/4491)
• Belge 3: BOA-Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA, 1210. SB. 1/6)
• Belge 4: BOA-Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA, 1188. C.EV., 163/8109)
• Bursalı Mehmet Tahir Efendi (t.yok). Osmanlı Müellifleri. (Hzl.: A. Fikri Yavuz- İsmail Özen, C.1, İstanbul: Meral Yayınları.
• CEBECİOĞLU, E. (2008). Hacı Bayrâm-ı Velî. 6. Baskı. Ankara: TDV Yayınları.
• Evliyâ Çelebi (2006). Seyahatname. 1. Kitap, C. 3, (Hzl: Seyit Ali Kahraman- Yücel Dağlı), İstanbul: YKY Yayınları.
• ÇORUH, Ş. (t.yok) Emir Sultan. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları.
• DUMAN, F. (2019). Âmâ. İstanbul: Nesil Yayınları.
• ERGUN, S. N. (1938). Halk Edebiyatı Antolojisi. Devlet Basımevi: İstanbul.
• ERÜNSAL, İ. E. (1995). “Somuncu Baba”. Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
• ______ (2003). XV XVI. Asır Bayrami Melamiliği’nin Kaynaklarından Abdurrahman El Askerî’nin Mür’atü’l-Işkı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• ______ (2014). Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri. İstanbul: Timaş Yayınları.
• HIZLI, M. (1987). “Somuncu Baba”, Uludağ Ünv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 2, c. 2, 263-271.
• Hoca Sadettin Efendi (1979). Tâcü’t- Tevârih. (Hzl.: İsmet Parmaksızoğlu), c. 1-5, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İbrahim Hâs Halvetî (2017). Tezkiretü’l-Hâs (Erenler Kitabı), (Hzl.: Mustafa Tatçı, Musa Yıldız, Yasin Şen), İstanbul: h Yayınları.
• İsâmuddin Ebu’l-.Hayr Ahmed Taşköprülüzâde (2007). Osmanlı Bilginleri eş- Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d- Devleti’l- Osmâniyye, Çev. Muharrem Tan, İstanbul: İz Yayınları.
• İsmaîl Hakkı Bursevî, Silsilenâme-i Celvetiyye (yz.), Süleymaniye Ktp., Halet Efendi Bl., no. 230.
• KARABULUT, A. R. (1994). Meşhur Mutasavvıflar. 2. Baskı, Kayseri: Seyyid Burhaneddin Vakfı Yayınları.
• Kemal Ümmî, Dîvan (yz.). Süleymâniye Ktp., Ali Emiri Bl., no. 41.
• ______. Dîvân (yz.). Bayezid Devlet Ktp., no.: 3357.
• La’lizâde Abdülbâki, Sergüzeşt (yz.). Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi Bl., no. 2456.
• M. Kemâleddin Harîrîzâde, Tibyânü vesâʾili’l-Hakâik fî Beyâni Selâsili’t-Tarâ’ik (yz.). Süleymaniye Ktp., İbrahim Efendi Bl., no. 430.
• Mecdî Mehmed Efendi, (1989). Hadâiku’ş-Şakâik. (Hzl.: Abdulkadir Özcan), İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Molla Câmî (2016). Nefahâtü’l-ÜnsMinHadarâti’l-Kuds. Tercüme ve Şerh: Mahmud Lâmiî Çelebi, Sad.: Abdulkadir Akçiçek. İstanbul: Huzur Yayınları.
• Müstakimzâde Süleyman, Risâle-i Melâmiyye-i Şuttâriyye (yz.). İstanbul Ünv. Nadir Eserler Ktp., İbnü’l-Emin Koleksiyonu. no: 3357.
• Nev’îzâde Atâî (1989). Hadâiku’l-Hakâik Fî Tekmîleti’ş-Şakâik. Haz: Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Osmânzâde Hüseyin Vassâf (2006). Sefîne-i Evliyâ, (I-V. Ciltler) (Hzl. Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• ÖNGÖREN, R. “Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 29, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÖZKÖSE, K. (2012). “Somuncu Baba’nın Hacı Bayram-ı Veli Üzerine Tesirleri”. Somuncu Baba ve Kültür Çevresi Uluslararası Sempozyum Bildiri Kitabı, (Ed.: Ali Çavuşoğlu), Aksaray: Aksaray Belediyesi Yayınları., ss. 206-223.
• SAĞLAM, R. (2014). Gülşenin Solmayan Gülü Somuncu Baba, Malatya: Nasihat Yayınları.
• Sarı Abdullah Efendi (1967). Semeratü’l-Fuad, Çev.:Yakub Kenan Necef Zade, İstanbul: Neşrîyat Yurdu.
• ŞAHİN, H. (2009). “Somuncu Baba”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 37, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları., ss. 377-378.
• ULU, M. (2015). Şeyh Hâmid-i Velî Somuncu Baba Hayatı ve Eserleri. Aksaray: Aksaray Valiliği Yayınları.
• ______ (2013). Somuncu Baba Aşkın Sırrı. Konya: Karatay Yayınları.
• ______(2020). Şeyh Hâmid-i Velî Somuncu Baba Hayatı ve Eserleri. 40. Baskı. Konya: Manolya Yayınları.
• ______ (2021). Şeyh Hâmid-i Velî ve Silâhü’l-Mürîdîn Adlı Eseri, Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, 5(1), 135-146.
• ULUDAĞ, S. (2002). “Kerâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 25, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 268-270.
• ÜŞENMEZ, E. (2012). “Somuncu Baba ve Kur’an-ı Kerim Tercüme – Tefsir Meselesi”. Somuncu Baba Kültür Çevresi Uluslararası Sempozyum Bildiri Kitabı, (Ed.: Ali Çavuşoğlu), Aksaray: Aksaray Belediyesi Kültür Yayınları, 232-239.
• Şeyh Hâmid-i Velî, Risâle fî Zikri Kelimeti La İlâhe İllallah (yz), Manisa İl Halk Ktp., Zeynelzâde Kitaplığı, no. 81/2.
• ______Silâhü’l-Müridîn (yz), (Ahmed Ziyâeddîn Gümüşhânevî. Mecmûatü’l-Ahzâb),Süleymâniye Ktp., İzmirli İsmail Hakkı Koleksiyonu, no. 1510.
• ______ Şerhi Hadîs-i Erbaîn (yz), Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi Bl., no. 569/1.
• ______ Zikir Risalesi (yz). Manisa İl Hlk. Ktp., Zeynelzâde Kitaplığı, no. 81/2.
• VİCDÂNİ, S. (1995). Tomâr-ı Turûk-u ‘Aliyye (Tarikatler ve Silsileleri), (Hzl.: İrfan Gündüz), İstanbul: Enderun Kitabevi.