ÇAĞATAY EDEBİYATINDA RÜYA MOTİFLERİ (1)

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 366 - 376, 25.08.2022

Sümeyra Alan

https://doi.org/10.55666/folklor.1122643

Öz

Toplumların kültür ve medeniyetine kaynaklık eden rüyalar insanlığın var oluşundan bu yana önemini korumuştur. Rahmanî, şeytanî ve nefsanî olmak üzere farklı özellikler arz eden rüyalar medeniyetler tarihine ışık tutan ayna gibidir. İlkel toplumlarda rüyalar genel itibariyle iyi ya da kötü olmak üzere iki ana grupta kabul edilmiş; kötü rüyalardan korunmak için birtakım ritüeller geliştirilmiştir. İnanç sistemleri ve öğretiler açısından incelendiğinde din-rüya ilişkisi Animizm’e kadar gitmektedir. İslami gelenekte ise rüyaların gaybdan haber verme, bilinmeyeni bildirme gibi özellikleri üzerinde durulmaktadır. Kutsal kitabımız Kur’ân’da rüya ve rüya tabirleriyle alakalı birçok sure ve ayette geçmekte; rüya görme ve yorumlama yeteneği bir peygamberlik alameti sayılmaktadır. Eski Türk Edebiyatı ilk dönem metinlerinde birer anlatı ögesi olarak kullanılan rüyalar ilk kez Eski Uygur Türkçesi döneminde edebî birer unsur olarak kullanılmışlardır. Sonraki dönemlerde bu kullanım gelişerek devam etmiş ve çalışmamıza konu olan Çağatay Türkçesi dönemine kadar gelmiştir. Adını Cengiz Han’ın Börte Hatun’dan doğan ikinci oğlundan alan bu dönemde çeşitli divan, mesnevi, tezkire, dil ve edebiyat eserleri, dinî, ahlâkî, biyografik, tarihî vb. türlerinde çok nadide eserler verilmiştir. Çalışmamızda bu döneme ait seçilen eserler taranmış, eserlerde geçen rüya motifleri tespit edilen örnekleriyle birlikte sunulmuş, anlatılan hikâyelerin Türkiye Türkçesine aktarımı verilmiştir. Tespit edilen hikâyeler şu başlıklara ayrılmıştır: 1. Tāríĥ-i Enbiyā ve Ĥukemā Adlı Eserdeki Rüya Motifleri; 1.1. Yakup Aleyhisselâm’ın Rüyası, 1.2. Yusuf Aleyhisselâm’ın Rüyası, 1.3. Sakinin ve Fırıncının Rüyası, 1.4. Melik Reyyân’ın Rüyası, 1.5. Velîd bin Musab’ın Rüyası, 1.6. Buhtunnassar’ın Rüyası; 2. Tāríĥ-i Mülūk-ı ‘Acem Adlı Eserdeki Rüya Motifleri; 2.1. Babek’in Rüyası, 2.2. Erdevan’ın Rüyası; 3. Gülistan Tercümesi Adlı Eserdeki Rüya Motifleri; 3.1. Horasan Meliklerinden Birinin Rüyası, 3.2. Salihlerden Birisinin Rüyası olmak üzere alt başlıklara ayrılmıştır. Her bir hikâye içerisinde yer alan rüya motifi özenle kategorilendirilmiş, yorumlanışlarına göre de kendi içlerinde sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırma neticesinde geleneklerin, örf ve âdetlerin devamında rol oynayan rüyaların Türk toplumunda İslamiyet öncesi dönemde daha simgeselken İslamiyet sonrası dönemde verilen mesaj açısından daha açık ve daha dini temalı olduğu görülmüştür. Motiflerin tasnifine yönelik kullanışlı bir yöntem geliştiren Stith Thompson’un Motif-Index of Folk-Literature (MIFL) adlı eserinden yola çıkarak çalışmamızda tespit ettiğimiz bu motifleri eserde yer alan motiflerle karşılaştırmış; motiflerin örtüştüğü yerlerde MIFL’deki kod numarasıyla rüya anlatılarının yanında vermiştir. Bunun neticesinde tespit edilen rüya metinlerindeki motifler yorumlanışlarına göre de 1. Doğumun ve Kutsallığın Nesnelerle Simgeleştiği Rüya Motifleri, 2. Topraklarını Genişletme Ülküsünün Göğe Ait Unsurlarla Simgeleştiği Rüya Motifleri, 3. Müjdeli Haber Veren Rüya Motifleri, 4. Karşılaşılacak Durumları Gösteren Rüya Motifleri, 5. Rehberlik Eden Rüya Motifleri, 6. Türbe, Yatır, Mezarlarda Yatanlarla İlgili Rüya Motifleri, 7. Topraklarını Genişletme Ülküsünün Yeryüzüne Ait Unsurlarla Simgeleştiği Rüya Motifleri adlı kategoriler altında değerlendirilerek okuyucuya sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Edebiyatı, rüya, rüya motifleri, MIFL, rüya tabiri.

Kaynakça

• AYAN, T. (2005). “Yakub’un Merdiveni.” Mimar Sinan, 136, 37-58.
• ÇELEPİ, M. S. (2010). “Dânişmend-Nâme’de Rüyaların İşlevleri.” Journal of Turkish Studies, 5(1), 263-280.
• ÇELEPİ, M. S. (2012). Türk Halk Kültüründe Rüya. (Yayımlanmamış doktora tezi). Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla.
• ÇELEPİ, M. S. (2017). Türk Halk Kültüründe Rüya. Konya: Kömen Yayınları.
• FİRDEVSÎ (2016). Şahnâme II. Nimet Yıldırım (Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• GT= BERBERCAN, M. T. (2011). Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gramer-Metin-Dizin). (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• GULCALI, Z. (2021). “Budist Uygur Edebiyatında Rüya Motifleri.” Millî Folklor, 75-88.
• KB= ARAT, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I (Metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (TDK Yay. 458.)
• —— (1959). Kutadgu Bilig II (Tercüme). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. (TTK Bas. 20.)
• KÖKSAL, M. A. (2004). Peygamberler Tarihi. 8.baskı, C. 1-2. Ankara: Diyanet Vakfı Neşriyat.
• SARIKAYA, E. (2017). Eski Türk Edebiyatında Rüya (Başlangıçtan XV. Asra Kadar). Ankara: Gece Kitaplığı Yayınevi.
• TEH, TMA, MÜN= ABİK, A. D. (1993). ‘Alí Şír Nevāyí’nin Risaleleri Tāríĥ-i Enbiyā ve Ĥukemā, Tāríĥ-i Mülūk-ı ‘Acem, Münşeāt. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• THOMPSON, S. (1955-1958). Motif-Index of Folk-Literature: A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-Books, and Local Legends. Volume 1-6 (AC; D-E; F-H; J-K; L-Z). Indiana University Press, 1955 (Vol. 1), 1956 (Vol. 1, II), 1957 (Vol. 4-5), 1958 (Vol. 6).
• —— (1955-1958). Motif-Index of Folk-Literature: A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-Books, and Local Legends. Revised and Enlarged A-Z, 2465 page. Edition. Bloomington: Indiana University Press.
• TİEM= KÖK, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM73 1v-235v/2) (Giriş-Metin-İnceleme-Metin-Dizin). (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• TKT= Ahmed-i D. (2021). Tercüme-i Kitâbü’t-Tabîr, Rüya Tabirleri Kitabı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• ZAİMOĞLU, E. (2011). “Rüya: Göğe Yükselen Merdiven.” Doğu-Batı, Psikanaliz Dersleri, 14(56), 149-157.
• https://www.diyadinnet.com/Ruya-Tabirleri (Erişim: 10.03.2022)
• https://ruyalartabiriblog.wordpress.com/tag/anne/ (Erişim: 10.03.2022)
• https://ismailhakkialtuntas.blogspot.com/2020/07/eski-turk-edebiyatnda-ruya-baslangctan.html (Erişim: 11.03.2022)
• https://www.nedirsor.com/ruya-tabirleri/d?share=google-plus-1 (Erişim: 11.03.2022)
• https://tr.m.wikipedia.org/wiki/%C3%87a%C4%9Fatayca (Erişim: 12.03.2022)