NORMAN FAİRCLOUGH’UN ELEŞTİREL SÖYLEM ÇÖZÜMLEME MODELİNE GÖRE MAHTUMKULU DİVANI’NIN İDEOLOJİ VE GÜÇ / İKTİDAR TEMELİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 74 - 94, 30.04.2023

Betül Müftiler

https://doi.org/10.55666/folklor.1241259

Cited By: 1

Öz

Türkmen edebiyatının büyük şairi Mahtumkulu Firaki, 18. yüzyılın sonları ve 19. yüzyılın başlarına denk gelen (d. 1136 / 1724; v. 1221 /1807) yıllar arasında yaşamış, Göklen boyunun Gerkez kabilesine mensup çok yönlü bir şairdir. Klasik Türkmen edebiyatının şekillenmesine önderlik eden ve Türkmen yazı dilinin temellerine atan şair; vatan sevgisi, Türkmen birliği, sosyal eşitsizlikler, ölüm, tasavvuf, kahramanlık, insan sevgisi, mertlik ve namertlik gibi pek çok farklı konuda şiirler yazmıştır.
Mahtumkulu’nun yaşadığı 18. yüzyıl Türkmenler için oldukça zor bir dönem olmuştur. İran Şahı ve Hive Hanı’nın saldırıları ve halk üzerindeki baskısı, boylar arasındaki iç çekişmeler, yerleşik hayata geçiş aşamasındaki uyum sorunları sıkıntıların başlıca kaynağı olmuştur. Bu dönemde iktidarı elinde bulunduran egemen güçler, bir yandan başat ideolojinin baskı altında tuttuğu kitlelerin rızasını kazanırken, öte yandan bu ideolojinin kültürel kurumlarda ve ürünlerde yeniden üretilmesini sağlayarak ideolojik hegemonya kurup sürdürmüştür. Eğitim, bilgi ve zenginlik gibi toplumsal kaynaklara ayrıcalıklı ulaşım olanağı sağlayan bir olgu olan iktidar, bu imkânlarla yetki, statü ve nüfuz kazanmıştır (Simpson ve Mayr 2010: 56). Tüm bunlar iktidar sahiplerinin karar verme mekanizmalarını ele geçirerek egemen güçlerin zorunluluk, kesinlik ve mutlak hakikat dili kullanmalarını da beraberinde getirmiştir. Fairclough’a göre iktidarın hizmet alanı içinde olan ideoloji, söylem pratiklerine iliştirilmiştir (Jorgensen ve Phillips, 2002: 75). Van Dijk’a göre ideoloji ise iktidar ve tahakkümü meşrulaştıran ya da geçersiz kılan ya da toplumsal sorun ve çelişkileri simgeleyen bir olgudur (van Dijk, 1997: 35). Bu noktada Foucault’nun iktidar ve söylem arasındaki ilişki konusunda vurguladıkları çalışmamız açısından da önem taşımaktadır. Ona göre, söylem iktidarı yaratır, yayar ve güçlendirir. Ancak o aynı zamanda iktidarı tüm yalınlığı ile ortaya koyar, küçümser zayıflatır ve engellenmesini sağlar. Mahtumkulu egemen güçlerin yani iktidarın baskısı ve halka zulmetmesi karşısında Foucault’nun da dediği gibi direnç göstermiş ve var olan bu haksız düzene tepkisini açık bir şekilde ortaya koymuştur, şiirlerinde bu düzeni ve bu düzene sebep olan kişileri tenkit etmiştir.
Söylem çözümlemesi toplumsal sorunlara, hegemonyaya, ideolojiye ve güç ilişkilerine yönelik bir inceleme yapacak olması durumunda eleştirel söylem çözümlemesine yönelmelidir. Norman Fairclough’a göre çok boyutlu, çok fonksiyonlu, tarihsel ve eleştirel bir alan olan söylem çözümlemesi, ideoloji, iktidar ve hegemonya kavramlarına odaklanmalıdır.
Mahtumkulu, devletin her alanda kontrolü elinde tuttuğu bir çağda, çağının çok ötesine geçerek şiirlerini bir propaganda ve bir bildiri olarak kullanmış var olan düzene ve her türlü zorlamaya meydan okumuştur. Bu sebepledir ki Mahtumkulu Divanı’nında gizli ve örtük ideolojik etkileri, güç / iktidarın dayattığı kapalı iletileri, hegemonyanın işleyişini söylemsel üçgende incelemek, değerlendirmek ve yorumlamak önemlidir.
Araştırmanın sonucunda, 18. yüzyılda Mahtumkulu’nun şairliğin çok ötesine geçerek dili toplumsal egemenlik ve eşitsizlik ilişkilerinin ideolojik ifadesi olarak kullandığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mahtumkulu, eleştirel söylem çözümlemesi, ideoloji, iktidar, hegemonya

Destekleyen Kurum

Pamukkale Üniversitesi

Teşekkür

Doç. Dr. Soner Sağlam, Doç. Dr. Mehmet Surur Çelepi

Kaynakça

• ALPUGAN, O. (1996). İşletme Bilimine Giriş. Trabzon: Derya Kitabevi.
• ALTHUSSER, L. (2002). İdeoloji, Devletin İdeolojik Aygıtları. İstanbul: İletişim Yayınları.
• ASSMANN, J. (2018). Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• AŞIROV, A. (2013). Magtımgulı Eserler Yıgındısı I-II. Aşgabat.
• BARTHES, R. (1993). Bir Aşk Söyleminden Parçalar. (Çev.: Tahsin Yücel), İstanbul: Metis Yayınları.
• BİBER, A. ve TURANCI, E. (2014). “Toplumsal Şeytan Üçgeni: İktidar, Hegemonya ve Propaganda”. Akdeniz İletişim Fakültesi Dergisi, S. 21, 28-41.
• BİRAY, H. (1992). Mahtumkulu Divanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ÇOBAN, S. (2011). Hegemonya Aracı ve İdeolojik Aygıt Olarak Medya. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DİNÇ, A. ve ÇAKIR R. (2008). Türkmen Kültürü ve Türkmenlerin Sosyo-İktisadi Düşüncesi. İstanbul: Ayrıkotu Yayınları.
• DOYURAN, L. (2018). “Medyatik Bir Çalışma Alanı Olarak Eleştirel Söylem Çözümlemesi (Televizyon Dizileri Örneğinde)”. Erciyes İletişim Dergisi, C. 5, S. 4, 301-323.
• DURNA, T. ve KUBİLAY, Ç. (2010). “Söylem Kuramları ve Eleştirel Söylem Çözümlemesi”. Medyadan Söylemler. (Ed. T. Durna), 47-81, İstanbul: Libra Yayıncılık.
• ELLUL, J. (1973). Propaganda The Fonnation of Men's Attıtudes. Vintage Books: New York.
• ERCAN, G. S. ve DANIŞ, P. (2019). “Söylem, Söylem Çözümlemesi: Tanımları ve Kapsamları”. DEÜ, Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 6, S. 2, 527-552.
• EVRE B. (2009). “Söylem Analizine Yönelik Farklı Yaklaşımlar: Bir Sınıflandırma Girişimi”. Medyada Gerçekliğin İnşası. (Ed. İ. Parlak), 107-157, Konya: Çizgi Yayıncılık.
• FAIRCLOUGH, N. (1992). Critical Language Awareness. ABD: Longmann.
• FAIRCLOUGH, N. (1995). Critical Discourse Analysis: The Critical Study Of Language. New York: Longman.
• FAIRCLOUGH, N. (1998). Discourse and Social Change. Cambridge: Polity Press.
• FAIRCLOUGH, N. (2001a). Language and Power. London: Longman.
• FAIRCLOUGH, N. (2001b). “The Discourse of New Labour: Critical Discourse Analysis”. Discourse as Data. (Ed. M. Wethrell vd.), 229-266, London: Sage Publications.
• FAIRCLOUGH, N. (2006). Discourse and Social Change. Cambridge: Polity Press.
• FAIRCLOUGH, N.ve WODAK, R. (1998). “Critical Discourse Analysis”. Discourse As Social Interaction, Discourse Studies: A Multidisciplinary Introduction. (Ed. T. A. van Dijk), 258-284, Sage Publications: London.
• FOUCAULT, M. (2012). İktidarın Gözü (Çev.: Işık Ergüden). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• GÜNAY, D. (2018). Söylem Çözümlemesi. İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• HALL, S. vd. (1985). Siyaset ve İdeoloji Gramsci. (Çev.: Sadun Emrealp), Ankara: Birey ve Toplum.
• JORGENSEN, M. ve PHILLIPS L. (2002). Discourse Analysis as Theory and Method. London: Sage Publications.
• MAALOUF, A. (2000). Ölümcül Kimlikler. (Çev.: Aysel Bora), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• MCCARTHY, M. (1991). Discourse Analysis for Language Teachers. Cambridge: Language Teaching Library.
• OSKAY, Ü. (1980). “Popüler Kültür Açısından "İdeoloji" Kavramına İlişkin Yeni Yaklaşımlar”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C. 35, S. 1, 197-253.
• PORTELLI, H. (1982). Gramsci ve Tarihsel Blok. (Çev.: Kenan Somer), Ankara: Savaş Yayınları.
• SAĞLAM, S. (2013). “Mahtumkulu’nun Tenkit Şiirleri Üzerine Bir İnceleme”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 2/2, 161-178, Türkiye.
• SAĞLAM, S. (2017). “Mahtumkulu’nun Şiirlerinde Mert ve Namert Tipi”. Bilig, S. 82, 303-327.
• SIMPSON, P. ve MAYR, A. (2010). Language and Power: A Resource Book for Students. Londra: Routledge.
• SÖYLEMEZ, M. (2011) “Mahtumkulu’nun Divanı’nda İnsanın Psikolojik Yapısı”. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, S.16, 146-153.
• SÖZEN, E. (2017). Söylem Belirsizlik, Mübadele, Bilgi / Güç ve Refleksivite. İstanbul: Profil Yayıncılık.
• VAN DIJK, T. A. (1998). Ideology: Multidisciplinary Approach. London: Sage Publications.
• VAN DIJK, T. A. (2003). “Critical Discourse Analysis”. In The Handbook of Discourse Analysis. (Ed. D. Tannen vd.), 352-372, Oxford: Blackwell Publishing.
• WODAK, R. (1996). Disorders of Discourse, Real Language Series. London: Longman.
• WODAK, R. (2001). “The Discourse-Historical Approach”. Methods of Critical Discourse Analysis. (Ed. R. Wodak ve M. Meyer), 63-94, London: Sage Publications.
• WOOD, L. A. ve KROGER, R. (2000). Doing Discourse Analysis as Theory and Method. London: Sage Publications. YETİŞ, M. (2012). “Hegemonya” Siyaset Bilimi: Kavramlar, İdeolojiler, Disiplinler Arası İlişkiler. (G. Atılgan ve E. A. Aytekin), 87-98, İstanbul: Yordam.
• YILMAZ, E. (2019). “Mahtumkulu’nun Şiirlerinin Eleştirel Söylem Çözümlemesi Bakımından İncelenmesi”. Türk Dünyası Edebiyatları Dergisi, S. 48, 235-244.
• Elektronik Kaynaklar
• *URL-1: https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi:10.11.2022)
• *URL-2: https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 21.11.2022)