TÜRK DÜNYASI MASALLARINDA EVLİLİKLE İLGİLİ TESPİTLER

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 3, 1167 - 1182, 27.12.2023

Derya Özcan Güler , Ali Özkan

https://doi.org/10.55666/folklor.1354481

Öz

Evlilik, toplumun temel beklentilerinden biridir. İnsanlar, bu beklenti etrafında, evlilik kurumunun şekillendirdiği geleneklerle kültürün bir parçası olmayı sürdürür. Evlilik ve evliliğin törensel yanını oluşturan düğün, birçok masal metninin mutlu sonla bittiğine işaret eden bir kod olarak kullanılır. Masalın içinde bir aksiyon ya da masalın sonunda iyinin ödülü olan bir mutluluk sembolü niteliğindedir.
Bu çalışmada Türk dünyası coğrafyasının çeşitli bölgelerinden seçili masallarda geçen, evlilik ile ilişkilendirilen konular ele alınmıştır. Evlenme, her kültürde olduğu gibi Türk kültüründe de çok önemsenmiş; bu nedenle toplumsal değerlerin aktarıldığı masal metinlerinde de sıklıkla kendine yer bulan bir motif olmuştur. Evliliğin toplumsal yapı içinde ele alınışı, masal gibi köklü bir anlatı geleneği içinde kendine nasıl yer bulduğu, hangi yönleriyle ve nasıl bir bakış açısıyla yansıtıldığının izini sürmek çalışmanın amacını oluşturmaktadır.
Azerbaycan, Başkurt, Gagavuz, Hakas, Kazak, Kırgız, Nogay, Özbek, Tatar, Tuva, Türkmen, Uygur, Yakut olmak üzere on üç Türk boyunun masalları ile ilgili lisansüstü tez çalışmalarında yahut kitaplarda yer alan masallar incelenmiştir. Bu masallarda evlilikle alakalı örnekler tespit edilmiş ve ele aldıkları konuya göre tasnif edilmiştir. Buna göre evlenme şartları, ikinci evlilik, çok eşlilik, hayvanla evlenme, olağanüstü varlıklarla evlilik, aile içi evlilik şeklinde evlilikle ilgili çeşitli alt başlıklar oluşturulmuştur. Altı adet alt başlık içerisinde de paragraflar şeklinde alt maddeler bulunmaktadır. Türk dünyası topluluklarının masallarında evlilik, masalın düğünle törensel bir havaya bürünen, masalın mutlu sonla bittiğini gösteren bir işaret olmaktan öte, masalın olay örgüsü üzerinde işlevsel bir önemi olan bir motif şeklindedir.
Evlenme şartlarında daha çok kısıtlı bir zamanda zor bir işin yapılması şart koşulmuş; şartı da bazen evlenecek kişiler bazen ebeveyn belirlemiştir. İkinci evlilik maddesinde baba olan erkeğin ikinci evlilik yapması nedeniyle zalim üvey anne motifi tespit edilmiştir. Türk dünyası masallarında çok eşlilik, genelde hükümdar konumundaki erkeklerin çocuksuzluk sorunu nedeniyle başvurduğu bir çözüm olarak yansıtılmıştır masallarda. Bazen iki bazen altmış adet karısı olan erkeğin eşleri arasındaki kıskançlık da masalda entrikanın ortaya çıkmasını sağlamıştır. Tespit edilen alt başlıklar içinde örneğine en çok rastlananı hayvanla evlenmedir. Hayvanla evlilik yapan kişi genelde kadındır ve Türk dünyası masallarında en çok ayı ve yılanla evlilik tespit edilmiştir. Olağanüstü varlıklarla evlenme başlığı altında, insanın devle ve periyle evlenmesi örneklerine rastlanır. Devle evlilik yapan kahraman genelde kadındır ve zor kullanarak, kaçırılarak evlenmek zorunda kalmıştır. Perilerle evlilikte ise evliliği yapan kahraman genelde erkektir, peri kızıyla mutlu bir hayat yaşar.
Türk dünyası masallarında aile içi evlilik örneği sayıca azdır. Masallarda aile fertlerinden biriyle evlilik, çeşitli sebeplerle gündeme geldiği hâlde evliliğin gerçekleşmediği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Türk Dünyası, masal, evlilik

Kaynakça

• ABALI, N. (2011). Halk Anlatılarında Ensest. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AÇA, M. (2007). Tıva Halk Masalları. Konya: Kömen Yayınları.
• ALPTEKİN, A. B. (1997). Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı. Ankara: Akçağ Yayınevi.
• ALPTEKİN, A. B. (2003). Kazak Masallarından Seçmeler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ARDOĞAN, A. (2009). Uygur Halk Masalları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ASANO, R. (2010). Türkmen Masalları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AYDIN, A. (2008). Azerbaycan Masalları -2- Üzerine Bir Araştırma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BAYDEMİR, H. (2011). Özbek Halk Masalları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• BAYRAKTAR, Z. (2003). Türkmen Halk Masalları Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BEYDİLİ, C. (2003). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt-Kitap Yayın.
• BİRDAL, A. (2004). Kuzey Azerbaycan Masalları Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BORATAV, P. N. (1978). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• BORATAV, P. N. (2016). 100 Soruda Türk Folkloru. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• ÇETİNKAYA, B. G. (2019). Azerbaycan Nağılları (Hoy) 1-2: Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DİLEK, İ. (2007). “Sibirya Türk Masallarında Hayvanla Evlenme”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 22, 207-218.
• DOĞAN, S. (2009). Kırgız Masalları: Metin-İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DURANLI, M. (2010). Saha (Yakut) Büyü Masalları. Konya: Kömen Yayınları.
• EBERHARD, V. W. ve BORATAV, P. N. (1953). Türk Halk Masalları Tipleri. Wiesbaden.
• ERGİN, M. (2018). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• FEDAKÂR, S. (2011). Özbek Sözlü Geleneğinde Masallar. İzmir: Egetan Bas. Yayın.
• FROMM, E. (1992). Rüyalar, Masallar, Mitoslar. (Çev.: Aydın Arıtan ve Kaan H. Ökten), İstanbul: Arıtan Yayınevi.
• GÖKÇİMEN, A. (2000). Türkmen Masalları Üzerine Motif İncelemesi: Hayvan Masalları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GÜLTEKİN, M. (2010). Tataristan Masalları Üzerinde Bir Araştırma. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GÜNAY, U. (1992). Masal. Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, C.3.
• GÜNAY, U. (2009). “Türk Masallarında Geleneksel ve Efsanevi Yaratıklar”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C. 2, S. 3-4, 84-115.
• GÜNAY, U. (2011). Elazığ Masalları ve Propp Metodu. Ankara: Akçağ Yayınevi.
• HAFIZOĞLU, E. B. (2005). Azerbaycan Masalları Üzerine Bir Araştırma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• IŞIK, M. (2010). Nogay Masalları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KARAGÖZ, E. (2016). Tatar-Başkurt Sihirli Masalları Üzerine Karşılaştırmalı Motif Çalışması: Aktarma-Motif Tespiti-Motif Dizini. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• MİLCİ, Ç., E. (2006). Başkurt Masalları ve Başkurt Türkçesindeki Sözcük Grupları: İnceleme-Transkripsiyonlu Metin-Çeviri-Metin-Dizin. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• ÖGEL, B. (2010). Türk Mitolojisi 1. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ÖRNEK, S. V. (2000). Türk Halkbilimi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ÖZCAN, D. (2016). “Uşak Yöresinde Evlilikle İlgili Ritüel ve Büyüsel İçerikli Pratikler”, Tarih Okulu Dergisi, Yıl 9, S: XXVIII, 259-272.
• ÖZER, H. (2021). Lopnur Halk Masalları: Metin Aktarma-İnceleme-Çeviri Yazı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• ROUX, J. P. (2000). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• SAÇKESEN, A. (2010). Özbek Masallarının Tip ve Motif Yapısı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. SAKAOĞLU, S. (2002). Gümüşhane ve Bayburt Masalları, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ŞAMLIOĞLU, E. (2013). Kırım Tatar Masalları Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ŞİMŞEK, E. (2001). Yukarı Çukurova Masallarında Motif ve Tip Araştırmaları. Ankara: TDK Yayınları.
• UÇKUN, R. (2003). Gagauz Masallarının Tip ve Motif Yapısı Bakımından İncelenmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• UYSAL, Y. (2014). Hakas Masalları: Metin-İnceleme. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YALÇINKAYA, F. (2018). Uygur Sihir Masallarının Tip ve Motif Yapısı Bakımından İncelenmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YILMAZ, M. (1994). Kırgız Halk Masalları: Motif İndex ve Tercüme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ZHAMAKİNA, A. (2009). Kazak Masalları Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İnternet Kaynağı URL-1: Türk Dil Kurumu Sözlükleri Sitesi, “Evlenmek” https://sozluk.gov.tr/ (Erişim: 21.07.2023)