GÖSTERİŞÇİ TÜKETİM KÜLTÜRÜ ETRAFINDA GÜNCELLENEN TÜRK KAHVESİ GELENEĞİ

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 3, 1075 - 1086, 27.12.2023

Ayşenur Özdal

https://doi.org/10.55666/folklor.1382847

Öz

Anavatanı Etiyopya olan kahve, Yemen’de bir içecek formuna ulaşmış, pişirme ve sunum özellikleriyle tüm dünyada “Türk kahvesi” olarak tanınan bir tüketim biçimine dönüşmüştür. 1500’lü yıllarda Osmanlı’nın tanıdığı Türk kahvesi bu dönemde özellikle saray ve zengin sınıflar arasında kahveyi ikram eden hizmetkârların gösterişli sunum ritüelleri, özel fincanlar ve objelerle sosyal statünün bir göstergesi haline gelmiştir. 1950’li yıllardan sonra daha sade biçimde ikram edildiği tespit edilen Türk kahvesi yakın tarihten itibaren yüksek sosyal gruba mensup kişiler arasında yeniden gösterişçi sunum unsurlarının eşlik ettiği bir içecek olmuştur.
Amerikalı sosyolog ve iktisatçı Thorstein Bunde Veblen tarafından 19. Yüzyılın sonlarında ortaya konulan “gösterişçi tüketim” kavramı, genellikle üst sosyal sınıfların maddi refahlarını, sosyal statülerini ve prestijli yaşamlarını göstermek amacıyla lüks ve pahalı ürünleri veya hizmetleri tüketmelerini ifade etmektedir. Gösterişçi tüketimdeki asıl düşünce, bu grubun mensuplarının maddi zenginliklerini diğer kişilere açıkça göstermeleri ve kendilerini üstün kılmak için lüks tüketimde bulunmalarıdır. Bu anlayış içerisinde israfta bulunmak ve pahalı ürünler satın almak bir itibar aracıdır. Bu çalışmada Türk kahvesinin 21. yy.ın ilk çeyreğinde yüksek gelire sahip, zengin gruplar içinde güncellenen sunum geleneği, tüketicilerin sosyal değerlerini ve kimliklerini ifade etme biçimi olan “gösterişçi tüketim” kavramı etrafında ele alınmıştır. Çalışmada literatür taraması, kişisel görüşme ve gözlem yöntemleri kullanılarak Türk kahvesinin tarihsel süreçte nasıl kullanıldığını anlamak, geleneksel kullanımından gösterişçi tüketim kültürüne nasıl uyum sağladığını belirlemek ve bu değişimin toplumsal ve kültürel sebeplerini ve etkilerini analiz etmek amaçlanmıştır. Elde edilen verilere göre Osmanlı dönemindeki geleneksel sunum öğelerinin Avrupa’dan gelen porselen markalarına ait pahalı fincanlar ve sunum eşyalarıyla yer değiştirdiği anlaşılmıştır. Çalışmada tüketim alışkanlıklarının kültürel dinamiklere göre şekillendiği, günümüzde Türk kahvesinin sunum objelerinin burjuva çevrelerce Osmanlı dönemindekine benzer biçimde saygınlık ve gösteriş aracı olarak kullanıldığı görülmüştür. Ayrıca burjuvazinin kültür hegemonyasının etkisiyle orta ve alt sosyal sınıflar tarafından Türk kahvesinin güncellenen sunum geleneğinin taklit edildiği tespit edilmiştir. Türk kahvesi sunumunun yarım yüzyıllık sadelikten sonra yeniden gösteriş ve itibar aracı olması geleneğin güncellenmesinin bir örneğidir

Anahtar Kelimeler

gelenek, güncelleme, türk kahvesi, aylak sınıf, Osmanlı

Etik Beyan

Gaziantep Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Etik Kurulu'nun 11.09.2023 tarih ve 10 nolu toplantısında alınan 1 ve 2 sayılı kararları doğrultusunda söz konusu makale için etik kurul izin belgesi alınmıştır.

Kaynakça

• ABDÜLAZİZ BEY (1995). Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• ARTUN, E. (2005). “Halk Kültüründe Değişimin Topluma Etkisi ve Sonuçları”. Halk Kültüründe Değişim Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, 57-71.
• BAYUK, M. N., & ABDULLAH, Ö. Z. (2018). “Sosyal Medya Ortamında Gösterişçi Tüketimin Sergilenmesi”. International Journal of Social Humanities Sciences Research. C. 5, S. 27, 2846-2861.
• BOCUTOĞLU, E. (2012). İktisadi Düşünceler Tarihi. İstanbul: Murathan Yayınevi.
• DEMİRLİ A.Ö., ÖZTÜRK, N. (2011). “19. yy. Osmanlı Sarayı’nda Kahve İkram Töreni”, Sarayda Bir Fincan Kahve. İstanbul: TBMM Milli Saraylar.
• EKİCİ, M. (2008), “Geleneksel Kültürü Güncellemek Üzerine Bir Değerlendirme”, Milli Folklor Dergisi, C. 20, S. 80, s. 33-38.
• GÜLEÇ, C. (2015). “Thorstein Veblen ve Gösterişçi Tüketim Kavramı”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.1, S. 38, 62-82.
• HATTOX, R.S. (1998). Kahve ve Kahvehaneler, Bir Toplumsal İçeceğin Yakındoğu’daki Kökenleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• HEİSE, U. (2001). Kahve ve Kahvehane (Çev.: Mustafa Tüzel). Ankara: Dost Kitabevi.
• IŞIN, E. (2001). “Kahve ve Kahvehanelerin Toplumsal Tarihi”, Tanede Saklı Keyif, Kahve (Ed. Selahattin Özpalabıyıklar), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• IŞIN, P.M. (2008). Gülbeşeker Türk Tatlıları Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• KOZ, G. F. (2011). “Çekirdekten Fincana: Bir Yudum Kahve Kırk Yıllık Hatır”, Sarayda Bir Fincan Kahve. İstanbul: TBMM Milli Saraylar.
• NAKİBOĞLU Y. (2014). “Kahvenin Avrupa Kültürüne Etkisi” Türk Kahvesi Kitabı (Ed.: Emine Gürsoy Naskali ) İstanbul: Türk Kahvesi Kültür ve Araştırmaları Derneği.
• RİTZER,G. (2001), “Explorations in the Sociology of Consumption: Fast Food, Credit Cards and Casinos”, London, GBR: SAGE Publications Inc.
• Sarayda Bir Fincan Kahve, (2011). (Yay.: Yasin Yıldız). İstanbul: TBMM Milli Saraylar.
• STANDAGE, T. (2005). Altı Bardakta Dünya Tarihi (Çev.: Ahmet Fethi) İstanbul: Merkez Kitaplar.
• SÜLÜN, S. (t.y.). Türk Kahvesi Hikâyesi ve Tarihi. İstanbul: Apa Uniprint.
• TANSUĞ, S. (1985). “Türk Kahvesi Töreni” . Türkiyemiz. S. 46, s. 7-12.
• TUFAN, Ö. (2011). “Sultanların Topkapı Sarayı’ndaki Kahve Fincanları”, Sarayda Bir Fincan Kahve. İstanbul: TBMM Milli Saraylar.
• TURAN G., TURAN A. Z.(2011). “Türk Kahvesini Çevreleyen Nesnelerin Tasarımı ve Sembolik Anlamları Üzerine Notlar”. Sarayda Bir Fincan Kahve. İstanbul: TBMM Milli Saraylar.
• VEBLEN, T. B., (2017). Aylak Sınıfın Teorisi. (Çev.: Eren Kırmızıaltın, Hüsnü Bilir). Ankara: Heretik Yayınları