TÜRKMEN ŞAİR MAHTUMKULU’NUN ŞİİRLERİNE SOSYOLOJİK BİR BAKIŞ

Yıl 2024, Sayı: DOĞUMUNUN 300. YILINDA MAHTUMKULU FİRAKİ VE TÜRKMEN EDEBİYATI ÖZEL SAYISI, 80 - 91, 07.06.2024

Tolga Dursun

https://doi.org/10.55666/folklor.1466462

Öz

Mahtumkulu Firâki, Türkmen edebiyatının güçlü şairlerinden birisidir. 1724 yılında doğmuş, 1807 yılında vefat etmiştir. Türkmen edebiyatının önemli temsilcilerinden Dövletmemmet Azadi’nin (1700-1760) oğludur. Türk dünyası halklarının kültürel belleklerinde “ortak değer” olarak görülmektedir. 18. yüzyılda Türkmen halkı sosyal ve siyasi bunalımlar yaşamıştır. Beyler ve hanların iç mücadeleleri, İran Şahları, Hive Hanları, Kızılbaşların saldırıları halkı yorgun düşürmüştür. Dönemin sosyolojik, psikolojik olgu ve olaylarına hâkim bir şair olan Mahtumkulu, Türkmen halkının çektiği acılara “dertlenerek” edebî üretimler oluşturmuştur. Tasavvuf ehli bir şair olan Mahtumkulu güçlü söz varlığını ruh dünyasındaki “manevi iklim” ile örerek halkın sesi olmuştur. Millî birlik, beraber yaşama kültürü, ülkenin iç ve dış saldırılara karşı korunması, halktan kopuk han, din adamları hakkında birçok sayıda şiiri korkusuzca kaleme almıştır. Öte yandan şair; siyasi, beşeri, ahlaki, millî, sosyal ve kültürel yaşamı yansıtan şiirler yazarak Türkmen halkına yol göstererek “ışık” olmuştur. Şiirler incelendiğinde sosyolojik olarak “pir, molla, hoca, derviş” gibi din adamalarının Türkmen halkında etkili olduğu görülmektedir. Söz konusu din adamlarının “cahil ve bilgisiz” olması ise halkın yanlış yönlendirilmesine sebebiyet vermiştir. Problemi gören şair, “Kur’an, ayet ve hadisten” habersiz, ehil olmayan “din adamlarını” ironik söylemle hicvedip toplum karşısında alaya alarak cezai yaptırım uygulamıştır. Ayrıca bazı şiirlerinde sosyal, kültürel kurallara aykırı hâl ve hareket sergileyen “toplum bireylerini” de sert bir şekilde eleştirmeyi ihmal etmediği görülmektedir.
Disiplinler arası bağlamda edebî türlerdeki konuların incelenmesi önemlidir. Din, edebiyat ve sosyoloji birbirinden istifade eden alanlardır. Bu çalışmada Mahtumkulu’nun belli “nitelikte” şiiri seçilmiştir. Çalışmanın makale formatında olmasından dolayı çok sayıda şiir seçmek yerine belli sayıda konu bağlamında malzeme sunan “nitelikli” mısralar araştırma problemi olarak ele alınmıştır. Dörtlüklerdeki söz varlığı, gösterge ve metaforik üsluptan hareketle “edebiyat ve din sosyolojisi” çerçevesinde “çözümlemeler” yapılmıştır. Şiirlerin muhteviyatı irdelendiğinde dörtlüklerin “edebiyat ve din sosyolojisine” uygun malzemeler sunduğu tespit edilmiştir. Öte yandan şiirlerin orijinaline sadık kalınmış, bilinmeyen az sayıdaki sözcük dipnot yöntemiyle gösterilmiştir. Mahtumkulu’nun şiirlerinin edebiyat ve din sosyolojisine uygun ögeler taşıdığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mahtumkulu, din, edebiyat, sosyoloji, adalet, millî birlik

Kaynakça

• Kaynakça 1