TÜRKMEN TÜRKÇESİ AÇIKLAMALI SÖZLÜKLERDE (S-2016) MAHTUMKULU’NUN YERİ

Yıl 2024, Sayı: DOĞUMUNUN 300. YILINDA MAHTUMKULU FİRAKİ VE TÜRKMEN EDEBİYATI ÖZEL SAYISI, 108 - 162, 07.06.2024

Merve Gün Berdi Sariyev

https://doi.org/10.55666/folklor.1466933

Öz

Sözlükler bir dilin söz varlığını kayıt altında tutmaya ve bu söz varlığının aktarımını sağlamaya yarayan kaynaklar arasındadır. Sözlükler baştan sona okunan kaynaklardan olmasa da bir dilin temel kaynaklarıdır. Sözlükler, sözlükçülük alanı çalışanları tarafından çeşitli tasniflere tabi tutularak incelenmiştir. Bir dildeki sözlerin anlamlarını yine o dilde açıklayarak ve örnekleriyle anlaşılırlığını artıran sözlükler de tasnif çalışmalarında genellikle açıklamalı sözlük olarak adlandırılmıştır. Türkmen Türkçesi sözlükleri incelendiğinde iki önemli açıklamalı sözlüğün olduğu görülmektedir. Bu sözlüklerden ilki 1962 yılında, diğeri ise 2016 yılında hazırlanmış olan çalışmalardır. Çalışmamızda 2016 yılında hazırlanmış olan “Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi” esas alınarak incelenmiştir. G. Kıyasova, G. Geldimıradov, H. Durdıyev tarafından hazırlanan Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi I-II tom (Türkmen Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü I-II C.) (S-2016) çalışması güncelliğini koruyan kapsamlı açıklamalı sözlüktür. Sözlük iki ciltten oluşmaktadır. Sözlükte yeni Türkmen Latin alfabesinin kullanıldığı görülmektedir. Sözlük maddeleri açıklandıktan sonra verilen örneklerin birçok edebi eserlerden yararlanılarak oluşturulduğu görülmektedir. Çalışmamızda Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi I-II tom (Türkmen Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü I-II C.) (S-2016)’da verilen örneklerden büyük bilge şair Mahtumkulu’ya ait olan dizeler tespit edilmiştir. Mahtumkulu, Türkmen edebiyatının önde gelen şairleri arasında yer alıp dizeleri birçok kişi tarafından ezbere bilinmektedir. Bilge şair, şiirlerini halkın dili ile oluşturmuştur ve bu dilin gelişmesine, kalıcılığına büyük katkı sunmuştur. Onun dizeleri dönemin Türkmen kültürünü yansıtan bir ayna gibi olmuş ve aynı zamanda halka yön gösterme gücünü de ortaya koymuştur. Türkmen Türkçesinin yazı dili olarak gelişmesinde Mahtumkulu’nun ne denli öneme sahip olduğu güncel açıklamalı sözlükte yer alan dizelerinden yola çıkarak ortaya konulmuştur. Ayrıca örneklerin hangi kelime türlerinde olduğu da belirtilerek Mahtumkulu’nun kavram ve düşünce dünyasının Türkmen Türkçesinde geçerliğini koruduğu, onun kullandığı kelimelerin Türkmen halkında yaşadığı belirlenmiştir. Mahtumkulu’nun dizelerinden örnekler verilen madde başı veya madde içleri incelendiğinde ad (at) ve fiil (işlik) türünde kelimelerin sayısı dikkati çekmektedir. Bu kelimelerin güncel açıklamalı sözlükte yer alması ve halen Türkmenler tarafından kullanılması Türkmen Türkçesi yazı dilinde Mahtumkulu’nun etkisinin devam ettiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Sözlük, sözlükçülük, Türkmen Türkçesi, açıklamalı sözlük, Mahtumkulu

Kaynakça

• Kaynakça 1