Contributions to Idioms in the Dialects of Adıyaman Region

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 530 - 536, 31.08.2024

Sunay Deniz

https://doi.org/10.55666/folklor.1503552

Öz

Turkish language has a very rich vocabulary with idioms. Idioms express a situation or concept that can be expressed in many words in a short way, in an interesting way, in a more effective style, almost by visualising it in front of the eyes. They are clichéd words that add diversity to the expression and beauty to the style. Idioms are local and national just like proverbs. They give clues on many issues such as the feelings, thoughts, culture, experience and expression styles, vocabulary of the individuals who make up the society. The success of the Turks in deriving words for the events and situations they encounter also manifests itself in the derivation of idioms. Anatolian people are very skilful in using different forms of expression for every situation. Leaving aside the idioms in the written language, the number of idioms in the dialects of Turkish is not small, and even when the ones waiting to be recorded and transcribed are taken into consideration, a large number of idioms will emerge.
As a matter of fact, Turkish dialects are full of such data. The dialects of Adıyaman region also have a quite different and interesting appearance.The success of local people in using idioms to name and express entities and situations is evident from the large number of idioms used in the region: “Allah altından çulu çekmiş, aleseviye iş yapmaḫ, anamı sattılar papıcımı elime verdiler, cehennem beri gırḫ gonaḫ öte, çapıdı çapıdıña dēmez, bezi bezine demez, eliñi eliyin üstüne goy elini de şeyiyiñ üstüne goy da ye, ellemi yesir olacağın uçu nasip olmadı, kösnü gimi her yerden çıḫmaḫ, tumayıñ körü gimi üstüne düşmek, tumanı dizine inmek/indirmek, altım daşıdı üsdüm toḫacıdı, ekmāñ birini yēp birini ite atmaḫ, başı kirlenmek”.
In this study, the idioms in the dialects of Adıyaman province that have not been collected and recorded so far are discussed. For this purpose, the village of Yukarı Çöplü in Gölbaşı district of Adıyaman province was visited and the inhabitants of the village, who were over 70 years old and had never been to school or received any education, were interviewed and 60 idioms were recorded. The recorded data were transcribed as used in the local dialect, written in alphabetical order, and their meanings were given against them. The meanings of some words with unknown meanings in the idioms were also witnessed with the sources.

Anahtar Kelimeler

Idioms, Adıyaman region dialects, Turkish vocabulary, compilation, Turkey Turkish dialects

ADIYAMAN YÖRESİ AĞIZLARINDAN DEYİMLERE KATKILAR

Öz

Türk dili, deyimleriyle oldukça zengin bir söz varlığına sahiptir. Deyimler, çok sözle ifade edilecek bir durumu veya kavramı kısa yoldan, ilgi çekici bir biçimde, daha etkili bir üslupla âdeta göz önünde canlandırarak ifade eder. Anlatıma farklılık, üslûba güzellik katan kalıplaşmış sözlerdir. Deyimler de tıpkı atasözleri gibi yerli ve millidir. Toplumu oluşturan bireylerin duygu, düşünüş, kültür, deneyim ve ifade biçimleri, kelime hazinesi gibi pek çok konuda ipuçları verir. Türklerin karşılaştıkları olay ve durumlar için sözcük türetme başarısı, deyim türetmede de kendini gösterir. Anadolu insanı her durum için farklı anlatım biçimleri kullanmada oldukça ustadır. Yazı dilindeki deyimler bir kenara bırakılırsa Türkiye Türkçesi ağızlarındaki deyimlerin sayısı az değildir, hatta kaydedilip yazıya geçirilmeyi bekleyenler de dikkate alındığında çok sayıda deyim ortaya çıkacaktır.
Nitekim Türkiye Türkçesi ağızları bu tür verilerle doludur. Adıyaman yöresi ağızları da oldukça farklı ve ilgi çekici bir görüntüye sahiptir. Yöre insanlarının varlık ve durumları isimlendirme ve ifade etmede deyimlerden faydalanma konusunda gösterdiği başarı “Allah altından çulu çekmiş, aleseviye iş yapmaḫ, anamı sattılar papıcımı elime verdiler, cehennem beri gırḫ gonaḫ öte, çapıdı çapıdıña dēmez, bezi bezine demez, eliñi eliyin üstüne goy elini de şeyiyiñ üstüne goy da ye, ellemi yesir olacağın uçu nasip olmadı, kösnü gimi her yerden çıḫmaḫ, tumayıñ körü gimi üstüne düşmek, tumanı dizine inmek/indirmek, altım daşıdı üsdüm toḫacıdı, ekmāñ birini yēp birini ite atmaḫ, başı kirlenmek” gibi yörede kullanılan çok sayıda deyimden anlaşılmaktadır.
Bu çalışmada, Adıyaman ili ağızlarında bugüne kadar derlenmemiş, kayda alınmamış deyimler ele alınmıştır. Bunun için Adıyaman ilinin Gölbaşı ilçesi Yukarı Çöplü köyüne gidilmiş ve yaşı 70’in üzerinde ikisi hiç okula gitmemiş, herhangi bir eğitimden geçmemiş, diğeri ilkokulu dışarıdan bitirmiş köy sakinleriyle görüşülmüş ve 60 deyim kayda alınmıştır. Kayda alınan veriler yöre ağzında kullanılan şekliyle yazıya geçirilmiş, alfabetik sırayla yazılmış, karşılarına anlamları verilmiş ve kaynak kişiler belirtilmiştir. Deyimlerde yer alan bazı anlamı bilinmeyen sözcüklerin de anlamları kaynaklarla tanıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Deyimler, Adıyaman yöresi ağızları, Türkçenin söz varlığı, derleme, Türkiye Türkçesi ağızları

Kaynakça

• Referans1 Referans1 Referans1