TRACES OF MOUNTAIN CULT IN FOLK SONGS

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 3, 1012 - 1031, 27.12.2024

Hasan Kızıldağ

https://doi.org/10.55666/folklor.1541718

Öz

Folk songs are among the oral culture products that provide implicit learning in transmitting Turkish culture. With their transcendent structure and continuous updating, folk songs build a cultural bridge between the past and the future. This binding feature of folk songs presents cultural integrity. For this reason, many cultural elements, such as the oldest beliefs, customs, and traditions, continue to be kept alive in folk songs. Mountain cult is one of these elements. Mountains, considered sacred and living beings in the oldest beliefs of Turks, have also found a place in folk songs. Despite the changes in religion, geography, and time, the sanctity or features attributed to the mountains have left traces in folk songs at certain rates. In this respect, it is possible to determine the mountain cult of ancient Turks by analyzing folk songs. In this study, a total of 8792 works, including 7166 folk songs in the TRT THM Repertoire (with variants and versions) and 1626 folk songs that have not yet entered the repertoire but are widely known, and 78 master's-doctoral theses on folk songs in the YÖK National Thesis Center, were examined. Document analysis and thematic analysis methods were used to evaluate the folk songs in the context of the mountain cult. Through document analysis, the folk songs were evaluated as an environment in which the mountain cult is spread and carried, and an effort was made to identify the elements related to the mountain cult. Through the thematic analysis of the study, the thematic decomposition of the elements identified through document analysis was carried out. As a result of this study, it is seen that the appearance of mountains in Turkish culture and folk songs is manifested in different ways. The identified examples reveal that the mountain cult elements in folk songs differ to a certain extent from the mountain cult features in mythological epics or fairy tales and legends. The elements identified regarding the manifestation of mountains in folk songs were classified and analyzed under four headings as “Perception of Mountains in Cultural Memory”, “Human Attributes of Mountains”, “Actions of People towards Mountains” and “Human Actions of Mountains”. The elements of the mountain cult identified in folk songs have changed form with the corrosiveness of time on beliefs and the abandonment of old beliefs and have taken on a form that does not conflict with existing beliefs. The fact that mountains are perceived as shelter, obstacle, remunerator/mediator, partner of sorrow/grief, source of medicine-healing-therapy in folk songs and that they are depicted with human adjectives and actions, shows that the mountains, which were consecrated and accepted as an iye, were humanized at the level of characterization, if not anthropomorphically. Even this situation shows that the vitality attributed to the mountains, which are inanimate beings, is shaped within the framework of the mountain cult and the mountain iye.

Anahtar Kelimeler

Folksong, mountain cult, mountain iye, Turkish culture, ancient Turkish beliefs

Etik Beyan

During the preparation of this study, no data requiring an ethics committee report was utilized and academic ethical rules were followed.

Destekleyen Kurum

This study was not supported by any person/institution.

Teşekkür

I would like to thank Prof. Dr. Şahin KÖKTÜRK for his help and advice on the proofreading of the study.

TÜRKÜLERDE DAĞ KÜLTÜNÜN İZLERİ

Öz

Türküler, Türk kültürünün aktarılması hususunda örtük öğrenmeyi sağlayan sözlü kültür ürünlerindendir. Çağları aşan yapısı ve sürekli güncellenebilmeleriyle türküler geçmiş ile gelecek arasında kültürel bir köprü kurmaktadır. Türkülerin bu bağlayıcı özelliği, kültürel bir bütünlük arz etmektedir. Bu sebeple en eski inanç, âdet, gelenek ve görenekler gibi kültürel pek çok unsur, türkülerde yaşatılmaya devam etmektedir. Dağ kültü de bu unsurlardan biridir. Türklerin en eski inanışlarında kutsanan ve canlı varlıklar olduğu düşünülen dağlar, türkülerde de kendisine yer bulmuştur. Dağlara atfedilen kutsiyet veya özellikler din, coğrafya ve zaman değişikliklerine rağmen türkülerde belirli oranlarda iz bırakmıştır. Bu bakımdan türkülerin incelenmesiyle eski Türklerin dağ kültü hakkında tespitlerde bulunmak mümkündür. Bu çalışmada TRT THM Repertuarı’nda yer alan (varyant ve versiyonlarıyla birlikte) 7166 türkü ve henüz repertuara girmemiş ancak yaygın olarak bilinen 1626 türkü olmak üzere toplam 8792 eser ile YÖK Ulusal Tez Merkezi’nde yer alan türkülerle ilgili 78 yüksek lisans-doktora tezi incelemeye tabi tutulmuştur. Ele alınan türküler dağ kültü bağlamında değerlendirilirken doküman analizi ve tematik analiz yöntemleri kullanılmıştır. Doküman analizi vasıtasıyla türküler, dağ kültünün sirayet ettiği ve taşındığı bir ortam olarak değerlendirmeye alınmış, dağ kültüyle ilgili unsurlar tespit edilmeye gayret edilmiştir. Çalışmanın tematik analizi yoluyla ise doküman analiziyle tespit edilen unsurların tematik ayrıştırması gerçekleştirilmiştir. Bu çalışma neticesinde dağların Türk kültüründeki ve türkülerdeki görünümünün farklı şekillerde tezahür ettiği görülmektedir. Tespit edilen örnekler türkülerde yer alan dağ kültü unsurlarının mitolojik karakterli destanlarda veya masal, efsane gibi türlerde yer alan dağ kültü özelliklerinden belirli oranda farklılık gösterdiğini ortaya koymaktadır. Dağların türkülerdeki tezahürüne dair tespit edilen unsurlar “Dağların Kültürel Bellekte Algılanışı”, “Dağların İnsanî Sıfatları”, “İnsanların Dağlara Yönelik Eylemleri” ve “Dağların İnsanî Eylemleri” şeklinde dört başlıkta tasnif edilmiş ve incelenmiştir. Türkülerde tespit edilen dağ kültü unsurları, zamanın inançlar üzerindeki aşındırıcılığı ve eski inanışların terk edilmesiyle form değiştirmiş ve mevcut inanışlarla çatışmayacak bir şekle bürünmüştür. Dağların türkülerde sığınak, engel, kavuşturan/aracı, dert/gam ortağı, ilaç-şifa-derman kaynağı olarak algılanması, insani sıfat ve eylemlerle tasvir edilmesi, takdis edilen ve bir iye olarak kabul edilen dağların zamanla antropomorfik olarak olmasa da karakterizasyon seviyesinde insanileştirildiğini göstermektedir. Bu durum dahi cansız bir varlık olan dağlara atfedilen canlılığın dağ kültü ve dağ iyesi çerçevesinde şekillendiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Türkü, dağ kültü, dağ iyesi, Türk kültürü, eski Türk inançları

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanması sürecinde etik kurul raporu gerektiren herhangi bir veriden faydalanılmamış, akademik etik kurallarına uyulmuştur.

Destekleyen Kurum

Bu çalışma herhangi bir kişi/kurum tarafından desteklenmemiştir.

Teşekkür

Prof. Dr. Şahin KÖKTÜRK'e çalışmanın son okuması konusundaki yardımları için teşekkür ederim.

Kaynakça

• ABDURREZZAK, A. O. (2023). “Kastamonu Türkülerindeki Ayrılık Teması Üzerine Bir Değerlendirme”. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S. 35, 95-104.
• AKBABA, M. F. (2002). Kahramanmaraş Türküleri Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AKBIYIK, S. Repertükül Repertuar Türküleri Külliyatı. https://www.repertukul.com
• ALBAYRAK, N. (2012). “Türkü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.41, 611-612.
• ALEKSEYEV, N. A. (2013). Türk Dilli Sibirya Halklarının Şamanizmi. (Çev.: Metin Ergun), Konya: Kömen Yayınları.
• ANOHİN, A. V. (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller. (Çev.: Zekeriya Karadavut-Jannet Meyermanova), Konya: Kömen Yayınları.
• BAKIRCI, N. (2023). “Türk Masallarında Olağanüstü Dağlar”. Kamu Yönetimi Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, S. 5, 1-21.
• BAYAT, F. (2015). Türk Mitolojik Sistemi I. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• BORATAV, P. N. (2014). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. Ankara: BilgeSu.
• BOWEN, G. A. (2009). “Document Analysis As A Qualitative Research Method”. Qualitative research journal, I. 9, N. 2, 27-40.
• CEMİLOĞLU, M. (2006). “Eğitim Bilimi Açısından Örtük Program ve Halk Anlatılarının Örtük Program Bağlamında Değerlendirilmesi”. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, C. 19, S. 2, 257-269.
• ÇEVİK, M. (2014). “Millî Kültür ve Türkü”. Turnalar, C. 16, S. 56, 70-73.
• ÇİRKİN, S. (2019). Güney Sibirya Arkeolojisi ve Şamanizm. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• DİNÇ, M. (2020). “Türkülerin Başına Gelenler: Politik-İdeolojik Sebeplerle Değiştirilen Türküler Üzerine”. Folklor/Edebiyat, C. 26, S. 103, 483-508.
• DUMAN, O. (2016). Çorum Türküleri Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ELIADE, M. (2005). Dinler Tarihi İnançlar ve İbadetlerin Morfolojisi (Çev.: Mustafa Ünal). Konya: Serhat Kitabevi.
• ERGUN, M. (1996). “Dağlarla İlgili Altay-Türk Efsaneleri”. Milli Folklor, C. 4, S. 31-32, 66-71.
• ERGUN, P. (2003). “Dede Korkut Hikâyeleri’nde Dağ Kültü”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C. 51, S. 2003/2, 75-88.
• ERGUN, P. (2012). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• EROĞLU, T. (2017), “Türkü Nedir?”, Kesit Akademi Dergisi, C. 3, S. 7, 78-91.
• ERSİN, A. (2020). Ankara Türküleri Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ESİN, E. (1978). İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Târihi ve İslâma Giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• GÖKŞEN, C. ve GÖKŞEN, R. (2016). ““Dağ”ın Türkülere Mitik Bir Öge Olarak Yansıması”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 57, 1599-1618.
• GÖMEÇ, S. Y. (2020). Şamanizm ve Eski Türk Dini. Ankara: Berikan Yayınları.
• İNAN, A. (2000). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: TTK Yayınları.
• KAFESOĞLU, İ. (1987). Türk Bozkır Kültürü. Ankara: TKAE Yayınları.
• KAPLAN, H. (2022). Türk Kültüründe Ziyaret Olgusu Bolu ve Düzce Örneği. Konya: Palet Yayınları.
• KARACAR, U. (2020). Bitlis Türküleri Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KARAKAŞ, A. (2011). Çukurova Türkü Söyleme Geleneğinde Hikâyeli Türküler (Adana-Osmaniye). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KILINÇER, Y. (2019). Tokat Türküleri Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KIZILDAĞ, H. (2023). “Rodop Türklerinin İdeolojik/Sosyalist Türküleri”. Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, C. 16, S. 96, 107-120.
• KOÇ, S. Ö. (2011). “Fenomenolojik Açıdan Bir Türkü Çözümlemesi: ‘Yüce Dağ Başında Yanar Bir Işık’”. Electronic Turkish Studies, C. 6, S. 3, 1125-1132.
• KÖKSEL, B. (2005). “Halk Türkülerinde Ayrılık ve Gurbet Sembolleri”, 3. Uluslararası Folklor Konferansı Materialları (Bakü, Azerbaycan-13-16 Kasım 2005), 82-94. Bakü Azerbaycan Millî İlimler Akademisi.
• KURT, B. (2016). Malatya Yöresi Türkü Söyleme Geleneği ve Malatya Türküleri. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• LVOVA, E. L. Vd. (2013). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri (Simge ve Ritüel). Konya: Kömen Yayınları.
• MİRZAOĞLU-SIVACI, F. G. (2005). “Türkülerde Mitolojik Unsurlar”. Türkbilig, S. 10, 34-53.
• OCAK, A. Y. (1993) Dağ: Eski Türkler’de Dağ Kültü, C. 8, 401-402. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
• ÖGEL, B. (2014). Türk Mitolojisi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ÖZDEMİR, M. (2013). “Türk Kültüründe Dağ Kültü ve Bir Yüce Dağ: Halbaba”. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, C. 5, S. 9, 173-194.
• POLAT, İ. (2020). “Türk Kültüründe Dağ Kültü ve Dağ Kültüne Bağlı Varlıklar”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 68, 153-174
• POTAPOV, L. P. (2014). Altaylılar. (Çev.: Atilla Bağcı), Ankara: TKAE Yayınları.
• ROUX, J. P. (2021). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (Çev.: Aykut Kazancıgil), İstanbul: Dergâh Yayınları.
• SOYSAL, F. (2007). Rumeli Olay Türküleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ŞAHİN, V. (2013). “Kültürel Bellek Mekânı Olarak Türküler”, Kültürümüzde Türkü Sempozyumu Bildirileri, 3. Cilt (Sivas, 22-25 Ekim 2011), 103-112. Sivas Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• ŞAYHAN, F. (2011). Kırım-Karay Türküleri: İbrani Alfabesinden Metin Aktarımı ve İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ŞENOCAK, E. (2013). “Türkülerimizde Dağ Kültü”, Kültürümüzde Türkü Sempozyumu Bildirileri, 3. Cilt (Sivas, 22-25 Ekim 2011), 173-194. Sivas Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• ŞİMŞEK, E. (2002). “Trabzon’da Anlatılan “Dağlar Anası” Adlı Efsanenin Eski Türk Dini ile İlgisi”. Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mayıs 2001), 11-18, 2. Cilt, Trabzon.
• ŞİMŞEK, E. (2020). “Türk Halk Edebiyatı”. Türkoloji El Kitabı (Ed.: Yavuz Kartallıoğlu), 286-315, Ankara: Yunus Emre Enstitüsü.
• TANYU, H. (1973). Dinler Tarihi Araştırmaları. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• TOPALAK, H. İ. (2021). “Gâvur Dağı ve Osmaniye Yöresindeki Türkülerde Dağ Kültü”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 28, 427-450.
• TÜLÜCE, O. (2005). Çukurovalı Aşık Mustafa Köseden Derlenen Türkülü Hikâyeler (İnceleme-Metin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• VARIŞLI ATÇEKEN, Ö. (2015). Karaman’da Oynanan Seyirlik Oyunları ve Türküleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• YAĞMUR, F. (2007). Kırşehir Türküleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YAKICI, A. (2007). Halk Şiirinde Türkü -Tanım-Tasnif-İnceleme-Metin. Ankara: Akçağ Yayınları.
• YÜCESU, O. (1997). Elazığ-Harput Türküleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.