“TAMÇILIĶ” (DUVAR USTALIĞI) RİSALESİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 158 - 174, 24.03.2025

Kamile Serbest

https://doi.org/10.55666/folklor.1622820

Öz

Kaynak olarak gelenekten beslenen meslek grupları, kendi aralarında gayri resmî bir düzen geliştirmiş ve bu düzen çerçevesinde, kendilerine ait folklor ürünlerinin ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Bu gayri resmî düzen içerisinde, mesleğin ilk icracısı olan kişi pir olarak kabul edilmiş olup genel itibariyle dinî bir hüviyete sahip olmalarından dolayı mesleğin kutsal temsilcileri olarak halk nazarında itibar görmüşlerdir. Bu gayri resmî düzen kapsamında meslek pirine duyulan saygı ve verilen değer, meslek ustalarının yapması ve yapmaması gereken davranışlar, yapılmaması gereken davranışlarda bulunanların alacağı cezalar, mesleğe dair kurallar, mesleğin icrasında okunması gereken ayetler/dualar meslek erbaplarına ve mesleğin yeni icracılarına aktarılmaktadır. Bu düzenin sözden yazıya aktarılmış şekli ise meslek risaleleridir. Bu meslek risalelerinden birisi de “Tamçılıķ” (Duvar Ustalığı) risalesidir. İnsanoğlunun barınma ihtiyacını karşılayan, dış etkenlere karşı koruyan ve düzeni temsil eden evlerin yapımı ve yapımında ön plana çıkan araç-gereçler çalışmada Uygur Türklerinin halk mimarisi özelinde incelenmiştir. Ev ve çevresi, Uygur Türklerinin diğer Türk boylarına nazaran yerleşik hayata daha erken geçmelerinden dolayı önem arz etmiştir. Ev yapımı, maddi külfeti olan ve el emeği olmasından dolayı uzun sürede gerçekleşmesi nedeniyle insan hayatında önemli bir yer tutar. Bu önemine binaen Uygur Türkleri, evi yapan ustalara saygı göstermiş, temel atılırken, ev yapılırken, tamamlandıktan sonra çeşitli ritüeller ve törenler gerçekleştirmişlerdir. Bu ritüeller ve törenler, evin herhangi bir sıkıntı olmadan bitirilmesi, bereketli olması ve toplumsal dayanışmayı sağlaması gibi işlevlere sahiptir. Çalışmada, Uygur Türklerinin halk mimarisi açısından önemli bir yere sahip olan “Tamçılıķ” (duvar ustalığı); mesleğin edep, erkân, kural ve kaidelerine yer veren, birisi Çağatay Türkçesi ile kaleme alınmış, diğeri ise Uygur Türkçesine aktarılmış olan iki metin bağlamında mukayeseli olarak incelenmiştir. İncelemede, Çağatay Türkçesi ile kaleme alınan St. Petersburg metni A, Uygur Türkçesine aktarılan metin ise B olarak adlandırılmıştır. Mukayeseler sonucunda ise tamçılıķ (duvar ustalığı) mesleğinin piri olarak iki metinde farklı pirin belirtildiği, mesleğin ilk icrası üzerine aktarılan rivayetlerin farklılık teşkil ettiği, mesleğin önde gelen isimleri noktasında ise paralellik söz konusu olduğu, iki metinde de mesleğin icrası sırasında okunması gereken ayetlere yer verildiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Uygur Halk Mimarisi, Çağatay Türkçesi, Risalecilik Geleneği, Geleneksel Meslekler, Duvar Ustalığı.

A SURVEY ON THE MASONRY MANUAL

Öz

Occupational groups, fed by tradition as source, developed an unofficial order among them, and within the framework of this order, they conduced to emerge their own folkloric products. Within this unofficial order, the person, who was the first performer of the occupation, was recognized as a “sage/peer: pir”, and these persons got respect as the sacred representatives of the occupation, in the eyes of folk, due to the fact that they had a religious identity, in general. Respect shown and value given, towards occupational sage within the scope of this unofficial order; the dos and don’ts for behaviours of occupational masters; penalties that those, who acted behaviours which should not be done, would get; code of practice/conducts; and verses/prays which should be said/read during performance of the occupation; are transfered to occupational experts and new performers of the occupation. Occupational epistles (pamphlets) are the form by which this order is transferred from oral (saying) to writing. “Tamçılıķ” (Masonry) is one of these occupational epistles. In this study, we examined building (construction) of houses which meet need for shelter, protect against outer factors and represent the order, and tools&materials which come into prominence in their building, in specific to Uyghur Turks’ folk architecture. House and its environment were of importance due to Uyghur Turks had adopted (led) a sedentary life earlier than other Turkic tribes. Home building (construction) has an important place in human life due to it (home) occurs in a long time because of having financial expense and hand labour. Based on this importance, Uyghur Turks showed respect to masters who built house, and they carried out various rituals and ceremonies while laying foundation, building house and after completing the house. These rituals and ceremonies have functions such as completing the house without any difficulty, being fertile and providing solidarity etc. In the study, we examined comparatively “Tamçılıķ” (masonry), which has an important place in terms of Uyghur Turks’ folk architecture, in the context of two texts (transcripts), which includes manners, methods, rules and principles (regulations), whereas the one was written in Chagatai language, the other was transfered (quoted) into Uyghur Turkish. In the review (examination), the Saint Petersburg text (transcript), written in Chagatai language, was named as A; the text, transfered into Uyghur Turkish, as B. As a result of comparisons, we determined that; as sage of masonry occupation, different sages were stated in the two texts; accounts which were narrated upon the first performance of the occupation constituted differences; there was a parallelism at the point of the leading names (figures) of the occupation; and verses, which should be said (read) during performance of the occupation, were included in both texts, as well.

Anahtar Kelimeler

Uyghur Folk Architecture, Chagatai Language, Pamphlet Writing Tradition, Traditional Occupations, Masonry.

Kaynakça

• ALPER, S. (2027). “Aşçılık Risalesi (Risale-i Aş-fezlik)”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, C. 6, S. 4, 2027-2066.
• ALYILMAZ, S. (2011). Risâle-i Mûze-dûzluk (İnceleme-Metin-Dizin). Ankara: Elik Yayınları.
• ÇAKMAK, S. (2020). “Risâle-i Ahkâm-ı Serrâclık”. Prof. Dr. Avni Gözütok Armağan Kitap. (Ed. Süleyman Efendioğlu, Hüsne Kotan), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınevi.
• ÇAKMAK, Y. (2022). “Risāle-i Ķoyçılıķ Giriş-Yazı Çevirimi-Aktarma”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, S. 20, 31-42.
• EFE, K. (2017). “Tarihî ve Çağdaş Türk Lehçelerinde “Bark, Ev, Dam, Yurt” Kelimelerinin Kullanım Alanları”. International Journal of Languages’ Education and Teaching (IJLET), C. 5, S. 3, 399-421.
• EKİZ, M. (2012). “Divanu Lügati’t-Türk’te Yer Alan Mimarî Terimler Üzerine”. Turkish Studies, C. 7 S. 4, 1681-1690.
• GÜLENSOY, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• HEBİBULLA, A. (2000). Uygur Étnografyisi. Şincang: Şincang Halk Neşriyati.
• Kaşgarlı Mahmud (1999). Divanu Lügati’t-Türk. (Çev.: Besim Atalay), C. IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KÖSE, S. (2021). “Ritüel Bellek”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C. 14, S. 33, 57-70.
• NECİP, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Çev.: İklil Kurban), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• OBULHESEN, M. (2024). “Uygurlarda Avlu Kültürü”. (Çev.: Abudurexiti Rehemutula). BURANA - Türkoloji Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 1, 98-106.
• ÖGEL, B. (1978). Türk Kültür Tarihine Giriş 3. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• ÖGER, A ve TEK. R. (2016). Risāle-i Aşfezlik (Aşçılık Risalesi). (Yayına Haz. Kadri H. Yılmaz, Ahmet Turan Türk, Zulhayat Ötkür), Ankara: Gazi Kitabevi.
• ÖGER, A. (2013). UygurTürklerinde Törenler ve Bayramlar. Ankara: Grafiker Yayınları.
• ÖGER, A.; KILIÇ, F. (2016). Risāle-i Kassāblık (Sasaplık Risalesi). (Yayına Haz. Recep Tek, Ahmet Turan Türk, Ekber Anveri, Zulhayat Ötkür, Hüseyin Karakaya), Ankara: Gazi Kitabevi.
• ÖGER, A.; TEK, R. (2016). Risāle-i Harrātlık (Ağaççılık Risalesi). (Yayına Haz. Ahmet Turab Türk, Ekber Enveri, Zulhayat Ötkür, Kamile Serbest), Ankara: Gazi Kitabevi.
• ÖGER, A.; TEK, R. (2017). Risāle-i Dehkānçılık (Çiftçilik Risalesi). (Yayına Haz. Ahmet Turan Türk, Ekber Enveri, Zulhayat Ötkür, Kamile Serbest), Ankara: Gazi Kitabevi.
• ÖGER, A.; TEK, R. (2017). Risāle-i Mūze-dūzluk (Ayakkabıcılık Risalesi). (Yayına Haz. Ahmet Turan Türk, Ekber Enveri, Zulhayat Ötkür, Kamile Serbest), Ankara: Gazi Kitabevi.
• ÖGER, A.; TÜRK, A. T. (2017). Risāle-i Nān-vāylık (Fırıncılık Risalesi). (Yayına Haz. Recep Tek, Serkan Çakmak, Zulhayat Ötkür, Kamile Serbest), Ankara: Gazi Kitabevi.
• ÖGER, A; TEK, R. (2016). Risāle-i Nemed-mâllık (Keçecilik Risalesi). (Yayına Haz. Ahmet Turan Türk, Ekber Enveri, Hüseyin Karakaya, Zulhayat Ötkür), Ankara: Gazi Kitabevi.
• ÖZÇALIK, M. (2024). “Geleneksel Uygur Evlerinin Yapısal Özellikleri ve Dış Mekân Tasarımı”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, Sayı: 23: 26-37.
• RAHMAN, A. vd. (1996). Uygur Örp-Adetliri. Şincang: Şincang Yaşlar-Ösmürler Neşriyati.
• REXİTİ, A. (2015). Kaşgar’a Ait Mimari Dinamiklerin Ön Tasarım Sürecinde Yaratıcı Bir Araç Olarak Kullanılması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi.
• Türkçe Sözlük 1-2. (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• VELİ, K. (1989). Qedimki Uyğur Hüner-Kesip Risaliliri (1). Kaşgar: Keşker Uygur Neşriyati.
• YÜSÜP, E. (2010). Tamçilik. Şincang: Şincang Univértitéti Neşriyati.
• ZAL, Ü; EKER, Ü. (2014). “Risāle-i Temürçilik”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 4: 11-23.