Mihrî Hatun Divanı’ndan İki Gazelin Düşündürdükleri

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 284 - 295, 24.03.2025

Günay Tulum

https://doi.org/10.55666/folklor.1624547

Öz

Klasik Türk Edebiyatı’nda divanı günümüze ulaşabilmiş ilk kadın şair, Mihrî Hatun’dur. Kadı ve şeyh ailesinden gelen, malumat sahibi, Amasya sarayındaki hamilerinin şiir meclislerinde bulunan Mihrî, Necâtî’ye yazdığı nazireleriyle bilinir. Bu yazıda, biyografik veriler üzerinden Mihrî’nin divan şairleri arasındaki yerini belirleme amacı taşınmadığından öncelikle hayatı ve eseri hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Makaleye konu olan Mihrî Divanı’nda “-âr+eteğin” kafiye+redif dizilişinde iki gazeli vardır. Bu şiirlerden “Düşdüm ayaklara elden komadum yâr eteğin/Gerçi yârüm komadı bir nefes ağyâr eteğin” matlalı gazel, Mecma‘u’n-Nezâ’ir ve Pervâne Bey Mecmuası’nda Necâtî’nin aynı kafiye ve redifle yazılmış “Şöyle muhkem tutayın bir dahi dil-dâr eteğin/Yâ elüm katʿ ideler yâ keseler yâr eteğin” matlalı gazeline nazire olarak kayıtlı toplam yirmi bir şiirin içinde yer almaktadır. Bu nazire izleğinde dikkati çeken şu olmuştur: Mihrî’nin bu gazeli, Pervâne Bey’de sirkatin çeşitlerinden “nesh”e uyacak şekilde şair Emrî’ye ait gösterilmiştir. Söz konusu gazel, Emrî Divanı’nda aynı kafiye ve redifle yazılmış iki şiirden biridir. Öyleyse XVI. yüzyıl şairi Emrî’nin XV. yüzyılın ikinci yarısında doğan ve XVI. yüzyılın başlarında vefat eden Mihrî’nin divanını okuduğu ya da onun şiirlerinden haberdar olduğu söylenebilir. Hatta bu nazire ağı, Mihrî’nin etkileme-etkilenme ekseninin her iki tarafında yer alabildiğini de ispatlar niteliktedir. Mihrî’nin her iki gazelinde de geçenنامی şeklinde yazılan kelimenin şimdiye kadar bir özel isim gibi kabul edilip Nâmi/Nâmî okunduğu; ancak bu şekildeki okumanın grameri bozduğu ve anlam bulanıklığına sebebiyet verdiği fark edilmiştir. Makalede, kelimenin Türkçe belirtme eki almış nâm kelimesi hâlinde; yani “nâmı” olarak okunması gerektiği teklif edilmiştir. Ayrıca bağlamdan hareketle “yakasuz nâm” için ariflikle alakalı olmak üzere kâğıt üstünde yazmayan, daha tarif edilmemiş, henüz rütbe olarak omuza takılmamış rütbe tanımı yapılmıştır. Bu teklif üzerinden şimdiye kadar “Öl diril ol yakasuz Nâmi eğer ‘ârif isen” şeklinde okunan beytin neden “Öl diril al yakasuz nâmı eğer ‘ârif isen” biçiminde okunması gerektiği de açıklanmıştır. Son olarak Mihrî ve Emrî’nin aynı dış yapıdaki ikinci gazellerinin kafiyeyi taşıyan ya da anlatının kurgulandığı müşterek kelimeleri ile ifade benzerlikleri göz önüne alındığında Necâtî’ye nazire olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Mihrî Hatun, Necâtî, Emrî, gazel, “-âr+eteğin” kafiye+redif dizilişi, nazire.

What Two Ghazals Make Us Think From Mihrî Hatun’s Diwan

Öz

Mihrî Hatun is the first female poet in Classical Turkish Literature whose divan has survived to the present day. Coming from a family of judges and sheikhs Mihrî was well-informed. She participated in the poetry assemblies of her patrons in the Amasya palace. She is known for his nazires to Necâtî. This article does not aim to determine Mihrî's place among Divan poets through biographical data. First of all, brief information about Mihrî's life and work is given. In the Mihrî Divan, which is the subject of the article, there are two ghazals in the rhyme+redif sequence of "-âr+eteğin". Among these poems, the ghazal with the matla “Düşdüm ayaklara elden komadum yâr eteğin/Gerçi yârüm komadı bir nefes ağyâr eteğin” is included in a total of twenty-one poems in Mecma'u'n-Nezâ'ir and Pervâne Bey Mecmuası, which are registered as a nazires [nazire a poem modeled after another in terms of form and content] to Necâtî's ghazal with the same rhyme and redif “Şöyle muhkem tutayın bir dahi dil-dâr eteğin/Yâ elüm katʿ ideler yâ keseler yâr eteğin”. In this nazire chain it has been noted that this ghazal of Mihrî is shown to belong to the poet Emrî in Pervâne Bey, in accordance with the so-called “nesh” form of sirkat. The ghazal in question is one of the two poems in Emrî Divan written with the same rhyme and redif. The aforementioned ghazal is one of the two poems in Emrî Divan written with the same rhyme and redif. Therefore, it can be said that the 16th century poet Emrî read the divan of Mihrî, who was born in the second half of the 15th century and died in the early 16th century, or was aware of her poems. In fact, this nazire network proves that Mihrî was able to be on both sides of the affecting and being affected axis. The word written as نامی which is used in both of Mihrî’s ghazals has been accepted as a proper name and read as Nâmi/Nâmî until now; however, it has been realized that this reading disrupts the grammar and causes ambiguity in meaning. In the article, it was suggested that the word should be read as the word nâm with the Turkish accusative suffix, i.e. “nâmı”. In addition, based on the context, “yakasuz nâm” was defined as a rank that is not written on paper, has not yet been described, and has not yet been worn on the shoulder, related to sage. Through this proposal, it is also explained why the couplet, which has been read as “Öl diril ol yakasuz Nâmi eğer ‘ârif isen”, should be read as “Öl diril al yakasuz nâmı eğer ‘ârif isen”. Finally, Mihrî and Emrî's second ghazals which have the same external structure, can be said to be nazires to Necâtî, given their similarities in rhyme or in expression with the common words.

Anahtar Kelimeler

Mihrî Hatun, Necâtî, Emrî, ghazal, “-âr+eteğin” rhyme+redif sequences, nazire [imatio]

Kaynakça

• AKTAŞ, M. M. (2023). “Mihrî Hatun’un Yayımlanmamış Gazelleri”, Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi [Journal of Academic Literature], Y. 9, S. 18, 105-126.
• ARSLAN, M. (2007). Mihrî Hâtun Dîvânı. Amasya Valiliği Yayını No: 24. 1. Basım. Ankara: Uyum Ajans.
• ARSLAN, M. (2018). Mihrî Hâtun Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-208575/mihri-hatun-divani.html (Erişim: 04.05.2024)
• ARSLAN, Ö. (2021). Necâtî Bey’in XV. ve XVI. Yüzyıl Klasik Türk Şiirine Tesiri. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BİLKAN, A. F. (2020). Nâbî Dîvânı. Gözden geçirilmiş 3. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• CANIM, R. (2000). Latîfî- Tezkiretü’ş-Şu‘arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• CUNBUR, M. (2011). Osmânlı Dönemi Türk Kadın Şâirleri. Ankara: Türk Kadınları Kültür Derneği Yayını.
• ÇELİK, A. (2020). “Gülün bülbül olduğudur: Osmanlı’nın kadın şairleri üzerine bir bibliyografya denemesi”. Journal of Humanities and Tourism Research, C. 10, S. 1, 182-212.
• ÇETİNKAYA, Ü. (2008). “Dîvân Edebiyatında kadına genel bakış”, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkic, V. 3/4, 280-334.
• ÇETİNKAYA, Ü. (2009). “Dîvân şiirinde çok başlu (ziyade-ser) deyimi üzerine”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, V. 4/2, 226-245.
• GIYNAŞ, K. A. (2017). “Pervâne Bey Mecmuası”. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194492/pervane-bey-mecmuasi.html
• GÖLPINARLI, A. (2017). Tasavvuftan dilimize geçen deyimler ve atasözleri tercemesi ve şerhi. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• GÜR, N. (2019). “Bir Osmanlı kadın şairinin biyografisini yeniden yazmak”. Prof. Dr. Mehmet Arslan’a Armağanı. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 419-427.
• HAVLİOĞLU, D. (2010a). “On the margins and between the lines: Ottoman women poets the fifteenth to the twentieth centuries”. Turkish Historical Review, 1, 25-54.
• HAVLİOĞLU, D. (2010b). “Valideler, Hemşireler, Kerimeler: Osmanlı Şiirinde Kadınlararasılık”. Journal of Turkish Studies (JTS) / Türklük Bilgisi Araştırmaları (TUBA) Festschrift in Honor of Walter G. Andrews [=Walter G. Andrews Armağanı]. C. 34/II, 105-113.
• HAVLİOĞLU, D. (2017). Mihrî Hatun: performance, gender-bending, and subversion in Ottoman intellectual history. New York: Syracuse University Press
• İLHAN, E. (2024). “Mihrî Hâtun mu Revânî mi? Ey Benüm Şiirüme Nazire Diyen” Kim?”. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi [Journal of Academic Literature], Y. 10, S. 20, 148-170.
• KARAKÖSE, S. (2019). “Fuzûlî-Emrî: ‘Dâmen’ Ölçeğiyle İki Sahanın Panoraması, İki Şairin Sosyal Konumu ve Üslûbu”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [Journal Of Old Turkish Literature Researches], C. 2, S. 1, 67-102.
• KILIÇ, A. (2007) Ahmed Hamdî, Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî. (İnceleme-Metin-Dizin). 1. Baskı. Kayseri: Laçin Yayınları.
• KIZILTAN, M. (1994). “Divan Edebiyatı Özelliklerine Uyarak Şiir Yazan Kadın Şairler”. Sombahar Dergisi, 21-22 Ocak-Nisan (Kadın Şairler Özel Sayısı), 104-169.
• KÖKSAL, M. F. (2006). Sana benzer güzel olmaz-divan şiirinde nazire. 1.Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KÖKSAL, M. F. (2017). “Mecma‘u’n-Nezâ’ir”. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195954/mecmaun-nezair-edirneli-nazmi.html (Erişim: 10.11.2024)
• KÖKSAL, M. F. (2023). “Osmanlının Meçhul Kadın Şairleri”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C. 30, S. 30, 343-368.
• KUTLAR OĞUZ, F. S. (2024). “Tezkireciler ve şair kadınlar: Şair tezkirelerinde cinsiyetçi söylem”. Turkish Studies-Language and Literature, C. 19, S. Ö1,715-740.
• MUSAYEVA, S. (2017). “Mihrî Hâtûn Hakkında Rus Dilinde Yapılmış Çalışmalar Üzerine Bir Değerlendirme”. Uluslararası Amasya Sempozyumu Tarih-Dil-Kültür-Edebiyat Bidirileri Kitabı, (Hzl.: M. F. Köksal vd.) 2. Cilt, 1288-1316, KIBATEK (Kıbrıs Balkanlar Avrasya Türk Edebiyatları Kurumu) Yayınları.
• ÖZTOPRAK, N., vd. (2024). Klasik Türk edebiyatında kadın şairler 1: şiirin zarif kalemleri. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• ÖZTÜRK, T. (2007). Pir Sultan Abdal bütün şiirleri. İstanbul: Akvaryum Yayınevi.
• SARAÇ, M. A.Y. (2002). Emrî Divanı. 1. Basım. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• ŞEMSEDDÎN SÂMÎ (1317). Kâmûs-ı Türkî. Dersaadet: İkdâm Matbaası.
• ŞENÖDEYİCİ, Ö. (2023). “Osmanlı Edebî Metinlerinde Kadın Algısı”. Kadın ve Yaşam. Konya: Eğitim Yayınevi, 303-317.
• ŞÜKUN, Z. (1996). Farsça Türkçe Lûgat. C.1. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• TARLAN, A. N. (1963). Necatî Beg Divanı. Milli Eğitim Basımevi.
• TARLAN, A. N. (1966). Ahmed Paşa Divanı. Milli Eğitim Basımevi.
• TİMUROĞLU, S. (2021). Kanatlanmış Kadınlar-Osmanlı ve Avrupalı Kadın Yazarların Dostluğu. 2. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• TOSKA, Z. (2000). “Divan Şiirinde Kadın Şairlerin Sesi”. Türk Edebiyatı Tarihi II, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 672-682.
• TULUM, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve Söz varlığı-Meninski’nin Thesaurus’u ve XVII. yüzyıl İstanbul Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TULUM, M. (2017). Tarihî metin çalışmalarında usul-Nâme-i Kudsî (Menâkıbu’l-Kudsiyye)’nin yayımlanmış metninden derlenen verilerle- 1. Kitap. Konya: Çizgi Kitabevi.
• TULUM, M. M. (2019). Hoca Ahmed Yesevî-Dîvân-ı Hikmet-Hikmetler mecmuası-Mısır nüshası-1650. İstanbul: Ketebe Yayınları.
• ULUDAĞ, S. (1994). “Halvetiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.15, 393-395.
• YALÇINKAYA, Ş. (2012). “Osmanlı kadın şâirleri erkekler gibi mi yazardı?”. Nüans Sanat Tarihi Dergisi, S. 2, 111-119. YILMAZ, M. (1992). Edebiyatımızda İslamî kaynaklı sözler. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• YILMAZ, G. A. (2023). “Rivayetlerin gölgesinde kalan şairlik: tarihî kaynaklarda Mihrî Hatun ve Leylâ Hanım”. World Women Conference-VI, (Hzl.: Sevinç Rahımova vd.), 577-589.
• URL:1 “Mihrî”. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mihri-hatun (Erişim: 04.04.2024)
• URL:3 “Tîğ”. https://dsal.uchicago.edu/dictionaries/steingass/images/P-0342.jpg (Erişim: 08.01.2025)