Tabip bir Osmanlı Müfessiri: Hacı Paşa Aydınî (v. 1424) ve Mecma’u’l-Envâr Adlı Tefsiri

Yıl 2021, , 363 - 416, 29.12.2021

Hidayet Aydar

https://doi.org/10.16947/fsmia.1050311

Öz

Bu çalışmada ilk dönem Osmanlı âlimlerinden olan Hacı Paşa Aydınî ve Mecma’u’l-
envâr fî cemî’i’l-esrâr adlı tefsiri ele alınmaktadır. Çalışmada Hacı Paşa’nın hayatı,
eğitim-öğretimi ve tahsil için gittiği merkezler işlenmektedir. Hacı Paşa aslında bir müfessir
olmaktan ziyade bir tabip olarak meşhurdur. Çalışmada neden doktor olarak şöhret
bulduğu üzerinde de durulmaktadır. Hacı Pasa Aydınî çoğunluğu tabâbetle ilgili olmak
üzere çok sayıda eser telif etmiştir. Bunlardan biri de Mecma’u’l-envâr fî cemî’i’l-esrâr
adlı tefsiridir. Çalışmada Hacı Paşa Aydınî’nin bir tefsir yazmaya ihtiyaç duymasının sebebi
irdelenmektedir. Kütüphanelerimizde çok az sayıda nüshası bulunan tefsir, müellifi
tarafından tamamlanmış olduğu halde bugüne kadar biri ilk, diğeri de onuncu cilt olmak
üzere sadece iki cildi bilinmekteydi. Ayrıca son cildi bilinmediğinden tamamının kaç cilt
olduğu da bilinmiyordu. Araştırmalarımız neticesinde eserin son cildi olan on ikinci cildini
de tespit ettik. Böylece eserin toplam on iki cilt olduğu netleşti. Bununla birlikte
şimdilik tefsirin geri kalan ciltleri kayıptır. Çalışmada elde mevcut iki nüsha ve yeni
tespit ettiğimiz on ikinci cilt hakkında bilgi de verilmektedir. Yine müellifin tefsirindeki
yöntemi konusunda da bilgi sunulmaktadır. Eserin kaynakları ve daha önceki tefsirlerle münasebeti de ele alınıp işlenmektedir. Bilhassa Ebû Hafs Necmüddîn Ömer en-Nesefî
ve Râzî tefsirleriyle sıkı bir ilişkisinin olduğu örnek metinler üzerinden kıyaslar yapılarak
tespit edilmeye çalışılmaktadır. Keza eserin mukaddimesinde, ilmin ve âlimin faziletine
dair verdiği bilgiler de çalışmada konu edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Müfessiri, Hacı Paşa Aydınî, Mecma’u’l-Envâr fî Cemî’i’l-Esrâr, tefsir, yöntem, mukayese

A Physician Ottoman Commentator: Hacı Pasha Aydınî (d. 1424) and his Commentary on Mecma'u'l-Envâr

Öz

In this study, one of the Ottoman scholars, Haci Pasha Aydinī, and his tafsīr (exegesis)
named Majmāʿ al-anwār fī jamīʿ al-asrār, is discussed. In the study, the life of Haci
Pasha, an early Ottoman scholar, and the places he went for education and training are
covered. Haci Pasha actually became famous as a doctor rather than a mufassir. The
study also emphasizes why he became a doctor and why he gained fame as a doctor. Haci
Pasha Aydinī wrote many works, mostly in the medical field. One of them is his exegesis
named Majmāʿ al-anwār fī jamīʿ al-asrār. Here, the reason why Haci Pasha Aydinī needed
to write an exegesis and which motives led him to write an exegesis are also examined.
His exegesis named Majmāʿ al-anwār fī jamīʿ al-asrār is a work that has very few copies
in our libraries. Although the work was completed by the author, unfortunately, only two
volumes, one of which was first and the other was tenth, were known so far. In addition,
since the final volume was not known, the total number of volumes was not known. In our
studies, we determined the twelfth volume, which is the last volume of the work. Thus,
it became clear that the work had a total of twelve volumes. For now, however, most of
the exegesis is unfortunately missing. In the study, information about the two existing
copies and their location is presented. Especially, the twelfth volume, which we recently
identified, is emphasized. Again, in the study, information is given about the author’s
method in his exegesis and his style of handling various issues. The sources of the work
and especially its relationship with previous exegeses are also discussed. It is stated that
he had a very close relationship with Abû Hafs Najm al-din Omar el-Nesefî and Rāzī’s
exegesis in particular. Here, this issue is tried to be determined by making comparisons
over the sample texts. The preliminary of the work, some of the issues mentioned here,
and especially the information given by him regarding ʿilm (science) and the virtue of the
ʿālim (scholar) are also included in the study.

Anahtar Kelimeler

Ottoman exegesis, Haci Pasha Aydinī, Majmāʿ al-Anwār fī Jamīʿ al-Asrār, exegesis, method, comparison

Kaynakça

• Abay, Muhammed, “Osmanlı Dönemi Müfessirleri”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı Tefsir Bilim Dalı, 1992. Acıduman, Ahmet - İlgili, Öner, “Erken Dönem Türkçe Tıp Yazmalarından Hacı Paşa’nın (Celalüddin Hızır) Teshîl Adlı Eserinde Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Üzerine Bir Ön Çalışma”. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, cilt 54, sayı 4, 2011.