Sunni Schools of Fiqh in the History of Islamic Law That No Longer Exist and Fuat Sezgin’s Classification

Yıl 2019, , 399 - 434, 27.12.2019

Hüseyin Okur

https://doi.org/10.16947/fsmia.667360

Öz

Between the 2nd and 4th centuries after hijrah, during the period in the history Islamic
law known as the time of mujtahid scholars, there have been Sunni madhhabs other
than the four schools of fiqh known today. Almost all of these madhhabs (sects), which
have reached numbers as high as several dozen at that time, have failed to maintain their
existence and reach our time due to political and sociocultural factors. Although a small
number of these schools have been able to continue their existence with small numbers of
followers until the 5th century after hijrah, from the period known as the madhhab-oriented
imitation period, they began to withdraw from the stage of history due to the growth
of the thought that absolute Islamic jurisprudence was no longer possible and due to the
fact that masses of people had turned their favor towards the four madhhabs due to direct
and indirect reasons. In this study, we will try to determine which madhhabs are the ones
that have failed to maintain their existence by utilizing classical and modern works and
comparing these findings to Fuat Sezgin’s classification in his work titled Tarihu’t-Turasi’l-
Arabi (GAS).

Anahtar Kelimeler

Madhhab (sects), sunni fiqh schools of Islamic law, discontinued madhhabs, Fuat Sezgin

İslâm Hukuk Tarihinde Yaşamayan Sünnî Mezhepler ve Fuat Sezgin’in Tasnifi

Öz

İslam hukuk tarihinde müçtehit imamlar dönemi olarak bilinen hicri II. yüzyıl ile IV.
asrın ortalarına kadar süren dönem, bilinen dört fıkıh mezhebinin yanında diğer sünnî
mezheplerin de teşekkül ettiği dönem olmuştur. Sayıları onlarca olan bu mezheplerin
hemen hemen hepsi, siyasi ve sosyo-kültürel etkenlerden ötürü varlıklarını sürdürememiş,
günümüze ulaşamamışlardır. Bunların bir kısmı az bir müntesip kitlesiyle varlıklarını
hicri V. asra kadar devam ettirmişlerse de, mezhep merkezli dönem olarak bilinen taklit
döneminden itibaren, mutlak içtihat kapısının kapandığı düşüncesi ve kitlelerin, doğrudan
veya dolaylı olarak dört mezhebe teveccühleri sebebiyle tarih sahnesinden çekilmek durumunda
kalmıştır. Bu çalışmamızda, günümüzde yaşamayan sünnî fıkıh mezhepleri hangileri
olduğu klasik ve modern çalışmalardan istifade edilerek tespit edilmeye çalışılacak
ve Fuat Sezgin’in Tarihu’t-Turâsi’l-Arabî (GAS) adlı eserindeki tasnifiyle kıyaslanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mezhep, İslam hukuk mezhepleri, yaşamayan mezhepler, Fuat Sezgin

Kaynakça

• El-Ahdab, Haldun, Zevâidu Târîhi Bağdat, Dımaşk, Dâru’l-Kalem, t.y. Akpınar, Ömer Faruk, “Süfyân es-Sevrî’nin Hayatı ve Eserleri”, Usûl: İslam Araştırmaları, sayı 22, 2014. Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul, Bilmen Yayınevi, t.y. Buhârî, Muhammed b. İsmail, et-Târîhu’l-Kebîr, Haydarabad, Dâiretü’l- Meârifi’l-Osmaniyye, t.y. Carn, Frideric, İhtilâfu’l-Fukahâ (Mukaddime kısmı), Beyrut, Dârul’l- Kütübi’l-İlmiyye, t.y. Cezerî, Ebu’l-Hasan Ali, el-Lübâb fî Tehzîbi’l-Ensâb, Beyrut, Dâru’s-Sader, 1980. Ebu Nuaym, Ahmed b. Abdullah, Târîhu İsbehân (Ahbâru İsbehân), thk. Seyyid Kesrevi Hasan, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990. Fayda, Mustafa, “Taberî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2010. Hacvî, Muhammed b. Hasan b. Arabi es-Seâlibî, el-Fikru’s-Sâmî fî Târîhi Fıkhi’l-İslâmî, Rabat, Matbaatü İdâretü’l-Meârif, 1340. Hallâf, Abdülvehhab, ‘İlmu Usûli’l-Fıkh ve Hulâsatu Târîhu’t-Teşri‘, Mısır, Matbaatü’l-Medenî, t.y. Hatib el-Bağdadî, Ahmed b. Ali, Târîhu Bağdat, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.; Beyrut, Dâru’l-Garbi’l-İslâmi, 2001. Hudari Beg, Muhammed, Târîhu’t-Teşrîi’l-İslâmî, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2018. _________, Târîhu’t-Teşrîi’l-İslâmî, Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1967. İbn Âbidîn, Muhammed Emin, Şerhu’l-Manzûmeti Ukûdi Resmi’l-Müftî, Haydarabad, 2000. İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali, Târîhu Medîneti Dımaşk, thk. Amr b. Garâme, Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1995. İbn Ebî Hâtim, Ebu Muhammed Abdurrahman, el-Cerh ve’t-Ta‘dîl, Beyrut, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1952. İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed, Tehzîbu’t-Tehzîb, Hindistan, Dâru Matbaati’l-Mearif, 1326. _________, Lisânü’l-Mîzân, Beyrut, Müessesetü’l-Alemi, 1971. İbn Hallikan, Ebu’l-Abbas Şemseddin, Vefâyâtü’l-‘Ayân ve Enbâu Ebnâi’z- Zamân, thk. İhsan Abbas, Beyrut, Dâru Sader, 1994. İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali, el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Beyrut, Dâru’l-Afâki’l-Cedide, t.y. İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebu Abdullah Muhammed, İ‘lâmu’l-Muvakkı‘în an Rabbi’l-Âlemîn, Suudi Arabistan, Dâru İbnü’l-Cevzî, 1423. İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1986; Mısır, Dâru Hecer, 2003. _________, et-Tekmîl fi’l-Cerhi ve’t-Tadîl, thk. Şadi b. Muhammed, Yemen, Merkezü’n-Numan, 2011. İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dineverî, el-Maarif, thk. Servet Ukkâşe, Kahire, Heyetü’l-Amme Mısriyye, 1992. İbn Miskeveyh, Ebu Ali Ahmed b. Muhammed b. Yakub, Tecâribu’l-Ümem, thk. Ebu’l-Kâsım İmâmî, Tahran, Seruş, 2000. İbn Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed, el-Fihrist, thk. İbrahim Ramazan, Beyrut, Dâru’l-Marife, 1997. İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed, et-Tabakatü’l-Kübrâ, Beyrut, Daru’s- Sader, t.y. _________, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, thk. Abdulkadir Atâ, Beyrut, Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1990. İbnü’l-Adîm, Ebu’l-Kâsım Kemâlüddin, Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb, tkh. Süheyl Zekkâr, Beyrut, Dâru’l-Fikr, t.y. İbnü’l-Cellâb, Ebu’l-Kâsım Ubeydullah, et-Tefri‘, thk. Hüseyin b. Salih el-Hemedânî, Beyrut, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1987. İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddin Ebu’l-Ferec, el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümemi ve Mülûk, thk. Muhammed Abdülkadir Atâ, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992. İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el- Hanbelî, Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, thk. Mahmud Arnavut, Beyrut, Dâru İbn Kesîr, 1986. İbnü’l-Kıftî, Ebu’l-Hasan Cemaleddin, İnbâhu’r-Ruvât, thk. Ebu’l-Fazl İbrahim, Beyrut, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1982. İbnü’l-Müstevfi, el-Mübârek b. Ahmed, Târîhu Erbil, thk. Sami b. Seyyid Hammas, Irak, Dâru’r-Reşîd, 1980. Karaman, Hayrettin, İslam Hukuk Tarihi, İstanbul, İz Yayıncılık, 2011. Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu‘cemü’l-Müellifîn, Beyrut, Mektebetü’l-Müsennâ, t.y. El-Kerecî, Ebu Hasan el-Fusûl fi’l-Usûl ani’l-Eimmeti’l-Fuhûl, thk. Salih b. Abdülaziz es-Sindî, Beyrut, Dâru’l-Lü’lü, t.y. Kınalızade, Alaeddin Ali b. Emrullah, Muhtasar fi Zikri Tabakati’l-Hanefiyye, Köprülü Yazma Eser Kütüphanesi, Hafız Ahmed Paşa Koleksiyonu, 34 Ha 330/15. Köse, Saffet, “İbn Dâvûd ez-Zâhirî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1999. Küçük, Raşit, “İbn Ebu Âsım”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1999. Leknevî, Abdülhay, en-Nâfiu’l-Kebîr limen Yutâli‘ el-Câmiu’s-Sagîr, Beyrut, Alemu’l-Kutub, 1986. Makdisi, George, “İslam Hukuk Tarihinde Sünnî Mezheplerin Rolü”, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, çev. Yakup Mahmutoğlu, 5, 2014. Medkûr, Muhammed Sellâm, el-Medhal li’l-Fıkhi’l-İslâmî, Kahire, Dâru’l- Kitâbu’l-Hadîs, 1996. Melchert, Christopher, “Sünnî Fıkıh Mezheplerinin Teşekkülü”, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, çev. Nail Okuyucu, 41, 2011/2. Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman, Tehzîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, thk. Beşşar Avvad, Beyrut, Müessesetü’r-Risâle, 1980. Muhammed Ebu Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa, Ebû Hanîfe Hayatuhu ve Asruhu Ârâuhu ve Fıkhuhu, Mısır, Dâru’l-Fikri’l-Arabi, t.y. Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed el-Horasânî, Tesmiyettü Fukahâi’l-Emsâr, thk. Mahmud İbrahim Zayed, Halep, Dâru’l-Va‘y, 1369. Özdirek, Recep - Çavuşoğlu, Ali Hakan, “Süfyan es-Sevri”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2010. Özel, Ahmet, “Muâfâ en-Nehrevânî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2005. Özen, Şükrü, “İbn Süreyc”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1999. Özer, Hasan, “İbn Kemal ve Tabakatü’l-Fukaha Adlı Eseri (tahkikli neşir)”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, , sayı 14, Konya, 2009. Sezgin, Fuat, Târîhu’t-Türâsi’l-Arabî (GAS), Arapçaya çeviren Mahmud Fehmî Hicâzî, Riyad, Câmiatü el-İmam Muhammed b. Suud el-İslamiyye, 1991. Sıbt İbnü’l_Cevzî, Şemseddin Ebu’l-Muzaffer, Mir’âtü’z-Zamân fî Tevârîhi’l-‘ Ayân, Dımaşk, Dâru’r-Risâle el-Alemiyye, 2013. Suyûtî, Celaleddin, el-Hâvî li’l-Fetâvî, thk. Abdüllatif Hasan, Beyrut, Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2005. Şaban Muhammed İsmail, el-Medhal li Dirâseti’l-Kur’ân ve’s-Sünnet ve’l-Ulûmi’l-İslamiyye, Halep, Dâru’l-Ensar, t.y. Şarânî, Abdülvehhab b. Ahmed, el-Mîzânü’l-Kübra, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2018. Eş-Şelebî, Muhammed Mustafa, el-Medhal fi’t-Ta‘rîfi bi’l-Fıkhi’l-İslâmî, Mısır, Dâru’t-Te’lîf, 1962. _________, el-Medhal fi’l-Fıkhı’l-İslâmî, Beyrut, Dâru’l-Câmiiyye, 1985. Şener, Abdülkadir, “İslâmda Mezhepler ve Hukuk Ekolleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt XXVI, 1983. Şîrâzî, Ebu İshak, Tabakâtü’l-Fukahâ, thk. İhsan Abbas, Beyrut, Dâru’r-Râid el-Arabî, 1970. Taberî, Muhammed b. Cerîr, Târîhu’t-Taberî, Beyrut, Dâru’t-Türâs, 1387. Tarîfî, Nasr b. Akil b. Casir, Târîhu’l-Fıkhi’l-İslâmî, Riyad, Mektebetü’t-Tevbe, 1997. Taşköprizâde Ahmed Efendi, Tabakâtü’l-Fukaha, nşr. Ahmed Nîle, Musul, 1961. Tekin, Abdülkadir, “Süfyan es-Sevrî’nin Fıkıhçılığı”, Amasya İlahiyat Dergisi, sayı 5, 2015. Ünalan, Abdülkerim, “İslam Hukuku ve Ana Özellikleri”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 1, Diyarbakır, 1999. Zehebî, Şemsüddin Muhammed, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîri ve’l- A‘lâm, thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî, Beyrut, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993. _________, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, thk. Şuayb el-Arnavut, Beyrut, Müessesetü’r- Risale, 1985. _________, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, Kahire, Dâru’l-Hadîs, 2006; Müessesetü’r-Risâle, 1985. _________, Tezkiretü’l-Huffâz, Beyrut, Dâru’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1374. _________, el-‘İber fî Târîhi men Ğaber, thk. Ebu Hacer Muhammed es-Said, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y. Zekeriyyâ el-Ensârî, Ebu Yahya Zeynüddin, Esnâ’l-Metâlib fî Şerhi Ravzi’t- Tâlib, thk. Muhammed Tamir, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000. Zeydan, Abdülkerim, el-Medhal li Dirâsâti’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, İskenderiye, Dâru Ömer b. Hattab, 2001. _________, el-Vecîz fî Usûli’l-Fıkh, Beyrut, Müessesetü Kurtuba, 1987. Ziriklî, Hayreddin, el-‘Alâm, Beyrut, Dâru’l-İlim li’l-Melâyîn, 2002. Ez-Zuhayli, Muhammed Mustafa, el-Vecîz fî Usûli’l-Fıkhi’l-İslâmî, Dımaşk, Dâru’l-Hayr, 2006.