Muammadan Topkapı Sarayı’ndaki Mumyaya, Osmanlı’da Bir Acîb’üş-Şekil: Timsah

Yıl 2019, Sayı: 13, 187 - 210, 26.06.2019

Hasan Fırat Diker Arzu Ulaş

https://doi.org/10.16947/fsmia.582351

Öz

Timsahın yaşadığı iklimlerde insan yaşamını tehdit eden yırtıcı bir sürüngen olması,

Antik Mısır’dan itibaren inanç sistemlerinde bir güç sembolü olmasına vesile olmuştur.

Osmanlılar, Mısır’ın fethinden sonra tanıştıkları bu egzotik hayvana karşı ilgi duymaya

başlamış ve merkezi otoritenin iklimine yabancı bu hayvanı gerek kendi varoluşuyla,

gerekse de çağrıştırdığı imgelerle ilişkilendirebildikleri boyutlarda benimsemişlerdir.

Başlangıçta bir merak şahikası iken, sonrasında İstanbul’a getirilip temaşa edilen bu

hayvan, zihinlerde çağrıştırdığı imgelerle dertlilere deva, gemilere ilham, çikolatalara

marka ve en sonunda gizemli bir mumya kurgusunun baş kahramanı olarak, pek çok

gerçek ve tevatüre alet olmuştur. Bu araştırmada timsahın çağrıştırdığı merak dolu

gizemlerin Osmanlı’nın kültür hayatına etkisi bağlamında günümüze kadar süren izleri

sürülmek istenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Timsah, mumya, Osmanlı, Mısır, İstanbul

From Mystery to the Mummy in Topkapı Palace, a Strange Figure in Ottomans: Crocodile

Öz

Threatening the life of mankind as a predator reptile in its habitual regions caused

crocodiles to be a symbol of power in belief systems since Ancient Egypt. Ottomans were

very interested in this exotic animal, which they met after the conquest of Egypt, and

although it was foreign to the climate of central authority, they adopted it both with its

own existence and the images it reminded within the aspects they could associate with. As

it was the peak of wonder itself at the begining, crocodiles were later brought to Istanbul

to be exhibited, and with the images they inspired, they became motifs in many facts and

fictions such as remedies for sufferings, inspiration for ships, marks for chocolates and

finally, the leading actor of a mystery mummy fiction. This study aims to following the

traces of the wondrous mysteries evoked by crocodiles within the context of their effects

to Ottoman cultural life, still present today.

Anahtar Kelimeler

Crocodile, mummy, Ottoman, Egypt, Istanbul

Kaynakça

• Kitaplar Aydın, Yusuf Alperen, “Osmanlı Denizciliği (1700-1770)”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İ.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İstanbul, 2007. Baines, John - Malek, Jaromir, Eski Mısır, çev. Zeynep ve Oruç Aruoba, İstanbul, İletişim Yayınları, 1986. Budge, E.A. Wallis, The Book of Dead, 1895. http://www.sacred-texts.com/ egy/ebod/ebod04.htm (14.10.2018) Doğanbaş, Muzaffer, Mumyalama Sanatı ve Anadolu Mumyaları, Ankara, 2001. Eremya Çelebi Kömürciyan, İstanbul Tarihi XVII. Asırda İstanbul, İstanbul, 1988. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, haz. Seyyit Ali Kahraman, 10. kitap, c. I, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2011. Eyice, Semavi, “Arslanhane” maddesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. I, İstanbul, 1993. Gardey, Louis, Voyage du Sultan Abd-ul-aziz de Stamboul au Caire, Paris, 1865. Herodotos, Tarih, çev. Müntekim Ökten, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2006. Kemaleddin Muhammed b. İsa ed-Demîrî, Hayâtu’l-hayvân el-kübrâ, (ö.h. 808), c. I, 5. baskı, 1978. Kitab -ı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, İstanbul, Ohan Matbaacılık Ltd.Şti, 1995. Koçu, Reşad Ekrem, “Denizaltı Gemisi Timsah” maddesi, İstanbul Ansiklopedisi, c. VIII, İstanbul, 1966. “Moses” maddesi, Insight on the Scriptures, c. II, New York, Watchtower Bible and Tract Society of New York, 1988. Ulugün, F. Yavuz, “Kocaeli’de Tarihsel Göçler”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyum Bildirileri, c. III, 2015. Dergiler Çapa, Mesut, “Mübadelede Kızılay (Hilal-i Ahmer) Cemiyetinin Rolü”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. I, sayı 10, 2001. Girgin, Çiğdem, “La porte monumentale trouvée dans les fouilles près de l’ancienne prison de Sultanahmet”, Anatolia Antiqua, Tome 16, 2008. Konyalı, İbrahim Hakkı, “Mumya Türklerin İcadıdır”, Yedigün, c. V, sayı 120, İstanbul, 1935. _________, “Topkapı Sarayını Altüst Eden Mumya”, Tarih Hazinesi, sayı 1, İstanbul, 1950. Yazmalar Anonim, Tarih-i Enderun, İBB Atatürk Kitaplığı, MC-Yz/K0470. Muhammed bin Mahmud et-Tûsî, Acayibü’l Mahlûkat ve Garayibü’l Mevcûdat, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nuri Arlasez Koleksiyonu, no. 128. Seyyid Lokman, Hünername, H.1523., Topkapı Sarayı Müzesi, c. I. Seyyid Vehbî, Surname-i Vehbî, Topkapı Sarayı Müzesi, III. Ahmed Kitaplığı, nr.3593. Zekeriya bin Mehmed el-Kazvini, Acâyibü’l Mahlûkat ve Garâyibü’l Mevcûdat, Topkapı Sarayı Müzesi. Revan Kitaplığı, nr. 1660. Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi BOA, A.}DVN. 7/ 93 BOA, A.{DVNSMHM.d... 23/749 BOA, A.{DVNSMHM.d... 26/428 BOA, DH.MKT. 1132/14 BOA, MAD 10354, s. 157 BOA, MAD 3168, vr. 82a BOA,MF.MKT. 963/80 BOA, ZB. 370/119 BOA, ZB. 389/179 CA. 30-18-1-1 / 10.28..11 TSM E.1112/ 35 Beşiktaş Deniz Müzesi Arşivi BDM, MKT II, 1153-159 Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi TSM E.1112/ 35 TBMM Arşivi TBMM Kütüphanesi, Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, 20. İnikad TBMM Kütüphanesi, Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, 21. İnikad Kataloglar Müze-i Hümayun Âsâr-ı Himyeriye ve Tedmüriye Kataloğu, İstanbul, Mihran Matbaası, (1315) 1897 veya 1898. Müze-i Hümayun Âsar-ı Mısriye Kataloğu, Kostantiniye, Mahmut Bey Matbaası, (1317) 1899 veya 1900, Müze-i Hümayun Âsar-ı Luhûd ve Mekâbir-i Atîke Kataloğu, Kostantiniye, Mahmud Bey Matbaası, (1317) 1900. Gazeteler Hürriyet Gazetesi, 1 Mart 1992 Meydan Gazetesi, 1 Mart 1992 Sabah Gazetesi, 15 Ocak 2007 Habertürk Gazetesi, 16 Nisan 2012 Hürriyet Gazetesi, 7 Temmuz 2018 Resim Kaynakları Resim 1: http://moversandmoves.blogspot.com/2015/04/crocodile-largeaquatic- reptiles.html Resim 2: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Kom-Ombo-Sobek-etcouronnement- 001.jpg Resim 3: http://2.bp.blogspot.com/-CTI3mHRpw4o/UNcczkebH_I/ AAAAAAAAIYE/bquJ14ecdZQ/s1600/cocodrilos+kom+ombo.jpg Resim 4: Seyyid Lokman, Hünername, H.1523., TSM, c.1, v.214b Resim 5: Zekeriya bin Mehmed el-Kazvini, Acâyibü’l Mahlûkat ve Garâyibü’l Mevcûdat, TSM. Revan Kitaplığı, nr.1660, vr. 95a Resim 6: Koçu, Reşad Ekrem, İstanbul Ansiklopedisi, c. 8, İstanbul, 1966. Resim 7: BOA, FTG.f..1892 Resim 8: BOA. DH.MKT. 1132/14 Resim 9: Konyalı, İbrahim Hakkı, “Mumya Türklerin İcadıdır”, Yedigün, c. V, sayı 120, İstanbul, 1935. Resim 10: Konyalı, İbrahim Hakkı, “Mumya Türklerin İcadıdır”, Yedigün, c. V, sayı 120, İstanbul, 1935. Resim 11: http://karlshuker.blogspot.com/2015/05/topkapis-mummifiedcrocodile- boy-and.html Resim 12: Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, envanter no:12/182