Mani Yazısındaki ḫ (x veya χ), f ve v (β) Seslerini Karşılayan İşaretlerin Manihaist Eski Uygur ve Orta İran Metinlerindeki Yazım Özellikleri

Yıl 2020, Sayı: 16, 309 - 319, 29.12.2020

Betül Özbay

https://doi.org/10.16947/fsmia.849177

Öz

Eski Uygurlar Manihaizm dinini öğrendikleri halk olan Soğdlardan pek çok yönden
etkilenmişlerdir. Manihaist Soğdlu rahiplerden öğrendikleri Mani yazısı da bu etkileşim
unsurlarından bir tanesidir. Manihaist Uygurlar özellikle dinî metinlerde tıpkı diğer Manihaist
topluluklar gibi Mani yazısını yaygın olarak kullanmışlardır. Turfan yazmaları
arasında Eski Uygurca ve Soğdcanın yanı sıra Partça, Orta Farsça gibi diğer bazı Orta
İran dillerinde de Mani yazısıyla yazılmış metinler mevcuttur. Bu çalışmada, Mani yazısının
temel yirmi üç harfi içinde yer almayan, diğer harflerden ikincil olarak geliştirilen
ötümsüz, sızıcı, küçük dil ünsüzü ḫ (x veya χ); ötümsüz, sızıcı, diş dudaksıl f ve ötümlü,
sızıcı, diş dudaksıl v (β) seslerini gösteren yazı işaretlerinin Manihaist Eski Uygur ve
Soğdca, Partça ile Orta Farsça metinlerdeki yazım özellikleri incelenmiş; tespit edilen
örnekler karşılaştırmalı olarak sunulmuştur. Ayrıca, Mani yazısı, yazının tarihî gelişimi
ve yazıyı kullanan halklardan kısaca bahsedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mani yazısı, “ḫ” (x), “f” ve “v” (β) harfleri, Soğdca, Partça, Orta Farsça, Eski Uygurca

The Writing Features of the Letters “ḫ” (x or χ), “f”, and “v” (β) in the Manichean Script in Middle Iranian and Old Uyghur Manichean Texts

Öz

Old Uygurs had a significant influence on many aspects of Sogdian people, and they
also learned Manichaeism from them. One of the important interaction elements between
these people is the Manichean script, which was taught by Manichean Sogdian monks to
Old Uyghurs. Manichean Uyghurs used Manichean script for their religious texts, just
like the other Manichean communities. In Addition to Old Uyghur and Sogdian, there are
many texts in the Manichean script which were written in Parthian, Middle Persian, and
some other Middle Iranian Languages in Turfan region. In this study, the writing features
of the letters for the consonants voiceless, fricative, uvular ḫ (x or χ); voiceless, fricative,
labiodental “f” and voiced, fricative, labiodental “v” (β), which were developed secondary
to other letters, were examined; moreover, the determined samples were presented
comparatively. While we were giving this, we also briefly mentioned the Manichean script,
and the historical development of the writing, and the people who used it.

Anahtar Kelimeler

Manichean script, The letters “ḫ” (x), “f” and “v” (β), Sogdian, Parthian, Middle Persian, Old Uyghur

Kaynakça

• Boyce, Mary, A Catalogue of the Iranian Manuscripts in Manichean Script in the German Turfan Collection, Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Institut für Orientforschung, Veröffentlichung Nr. 45, Berlin, 1960.
• Durkin-Meisterernst, Desmond, “Erfand Mani die manichäische Schrift?”, Studia Manichaica, IV. Internationaler Kongreß zum Manichäismus, Berlin 14.- 18. Juli 1997, eds. Ronald E. Emmerick, Werner Sundermann, Peter Zieme, Berlin, 2000. (Berichte und Abhandlungen. BBAW. Sonderband. 4.)
• __________, Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian, Turnhout, 2004 (=DDM).