Kiliseden Camiye Dönüştürme ve İstanbul’da Kiliseden Dönüştürülen Camiler Hakkında Notlar

Yıl 2020, Sayı: 16, 384 - 423, 29.12.2020

Halil İbrahim Düzenli

https://doi.org/10.16947/fsmia.849235

Cited By: 6

Öz

Bir dinin/inancın ibadet ritüellerinin toplu olarak gerçekleştirildiği “kutsal” mekânların
başka bir din/inanç ritüelleri için kullanılmaya başlanması, mekânların bu anlamdaki
dönüşümleri tarih boyunca karşılaşılan durumlardır. Söz konusu dönüşümlerin coğrafyaya,
tarihsel döneme, belli inanç faktörlerine, siyasal iklime, iktidar ilişkilerine vb. göre
farklılıklar gösterdiği söylenebilir. Bu makalede bir mesele olarak “kutsal mekânın dönüşümü”
ve İstanbul özelinde kiliseden camiye dönüşüm irdelenecektir. Zeyrek Camii
(Pantakrator Kilisesi/Manastırı) gibi bazı dönüşümlere ayrıca değinilecektir. İstanbul’daki
dönüşümler literatürde farklı sayı ve isimlerde yer almaktadır. Makalede bu literatürün
biraraya getirilmesi, bazı tashihler yapılması ve toparlanması amaçlanmaktadır. Bugün
İstanbul’da ismi bilinen, halen ayakta veya kaybolmuş olsa da konumları tahmin edilen
kırk adet kiliseden çevrilme cami bulunmaktadır. Makalenin temel savı kiliseden camiye
dönüştürme eyleminin bütüncül veya tek bir sebebe bağlı olarak açıklanamayacağı, her
durumun/tekil örneğin farklılıklar barındırdığıdır. Kiliseler bir gayr-i müslim memleketini
fethetmenin sembolü olarak, ilâhi nizamın yeniden tesisi için, demografik yapı değişimlerine
bağlı olarak, harap olan yapıların ihtiyaç doğrultusunda yeniden kullanımı gibi
nedenlerle camiye çevrilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Cami, kilise, dönüşüm, İstanbul, Zeyrek Cami

Transforming Churches into Mosques and Notes on Converted Churches in Istanbul

Öz

The transformation of “sacred” places where the rituals of worship belonging to one
religion/faith are used to be performed collectively in order for the use of rituals belonging
to another religious/faith is frequently encountered throughout history. It can be said
that these transformations vary according to geography, historical period, certain belief
factors, political climate, power relations, and etc. This article will discuss the “transformation
of a sacred place” as an issue in general and the transformation of a church into
a mosque in Istanbul in particular. Some transformations, such as the Zeyrek Mosque
(the Church of the Monastery of Christ Pantokrator), will be discussed separately. Such
transformations in Istanbul are cited in different numbers and names in literature. In this
article, it is aimed to combine this literature, making some revisions and collecting together.
Today, there are forty mosques in Istanbul, which have been converted from churches
whose names are known, some of which are still surviving while others are lost but with
the predicted locations. The main argument of the article is that the action of transforming
from church into mosque cannot be explained solely grounded upon a holistic or single
cause, and that each situation/single example contains differences. Churches have been
transformed into mosques for reasons such as a symbol of conquering a non-Muslim
country, re-establishing the divine order, or re-use of ruined structures due to the needs
emerging depending on the demographic changes.

Anahtar Kelimeler

Mosque, converted church, transformation, Istanbul, Zeyrek Mosque

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Mühimme Defteri 62, nu. 209, s. 95 ve nu. 145, s. 65, tarih: Şevval 995.
• Bölükbaşı, Atilla, Anılarda Trabzon, 2 cilt, Trabzon, Serander Yayınları, 2006.
• Braudel, Fernand - vd., Akdeniz, Mekan ve Tarih, çev. N. İ. Erkurt, 2. bs., İstanbul, Metis Yayınları, 1995.