Religion and Politics During the Second Constitutional Period, National Struggle and the Early Republican Eras: Mustafa Fehmi Gerçeker and His Activities

Yıl 2013, Sayı: 1 - Bahar, 173 - 197, 15.03.2013

Mustafa Göleç

Öz

In this paper, relations between religion and politics during the Second Constitutional
Period, the National Struggle and the early Republican periods were evaluated through
Mustafa Fehmi (Gerçeker) Efendi’s life, religious position and political activities as a
provincial member of ilmiyye class. He is examined as a “Unionist” provincial mufti
during the Balkan Wars and the World War I, a cleric in the core staff of the National
Struggle and a deputy who occasionally put forward opinions about controversial religio-
political issues in the early Republican period.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Fehmi; The Committee of Union and Progress; The 2nd Constitutional Period; The Turkish National Struggle; The Republican Era; Relationships Between Religion and Politics; Clothing Reform; Sermon in Turkish; Turkish Quran; Turkish Ezan

II. Meşrutiyet, Milli Mücadele ve Erken Cumhuriyet’te Din ve Siyaset: Mustafa Fehmi Gerçeker ve Faaliyetleri

Öz

Bu makalede, taşralı bir ilmiye sınıfı mensubu olarak Mustafa Fehmi (Gerçeker)
Efendi’nin hayatı, dini konumu ve siyasi faaliyetleri üzerinden II. Meşrutiyet, Milli Mücadele
ve erken Cumhuriyet dönemleri din ve siyaset ilişkileri değerlendirilmiştir. Balkan
Savaşları ve Cihan Harbi yıllarında “İttihatçı” bir taşra müftüsü, Milli Mücadele’nin çekirdek
kadrosunda bir din adamı ve erken Cumhuriyet döneminde zaman zaman tartışmalı
dini-siyasi meselelerde fikirler serdeden bir mebusun portresi çizilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Fehmi; İttihat ve Terakki; II. Meşrutiyet; Milli Mücadele; Cumhuriyet Dönemi Din-Siyaset İlişkileri; Kıyafet Devrimi; Türkçe Hutbe; Türkçe Kur’an; Türkçe Ezan

Kaynakça

• Ahmet Şirani, “Ulema-i Kiram ve Fırkalar”, Beyan-ül Hak, c. IV, Sayı 147, 13 Şubat 1327.
• Ahmet Şirani, “Yine Ulemanın Bitaraflığı Meselesi”, Beyan-ül Hak, c. IV, Sayı 148, 20 Şubat 1327.
• Akandere, Osman, “İdama Mahkûm Edilen Bir Hükümet: Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin İlk İcra Vekilleri Heyeti Hakkında Çıkartılan İdam Kararları”, SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, c. X, Sayı 2, 2008.
• Akgün, Seçil, “Türkçe Ezan”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, c. XIII, Sayı 24, 1979-1980.
• Canpolat, “Türkçe Hutbe”, İslam Dünyası, c. I, Sayı 21, 6 Kânunusani 1329.
• Çağlar, Günay, “Milli Mücadelede Fetvalar Olayına Değişik Bir Açıdan Bakış”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 11, Şubat 2010.
• Ergün, Mustafa, “II. Meşrutiyet Döneminde Medreselerin Durumu ve Islah Çalışmaları”, AÜ Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, c. XXX, Sayı 1-2, 1982.
• Ertan, Veli, “Gerçeker, Mustafa Fehmi”, DİA, c. XIV. Gez, Başak Ocak, “İbadet Dilinin Türkçeleştirilmesi Aşamalarından Biri: Türkçe Ezan ve Uygulamaları”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, c. II, Sayı 6-7, İzmir, 1997.
• Jaschke, Gotthard, Yeni Türkiye’de İslamlık, İstanbul, 1972. Kara, İsmail, Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslam, İstanbul, 2010.
• Karpat, Kemal H., “İfta ve Kaza: Türkiye’de İlmiye, Devlet ve Modernizm (1820-1930)”, Osmanlı’dan Günümüze Elitler ve Din, İstanbul, 2010.
• Kırımîzade İsmail Sıdkı, “Türkçe Hutbe”, Sırat-ı Müstakim, c. VII, Sayı 163, 26 Şevval 1329.
• Küpeli, Özer, “Gönen’de Milli Mücadele Yıllarındaki Faaliyetler”, Toplumsal Tarih, Sayı 61, Ocak 1999.
• Manavoğlu Nevres Bey, Merkad-i Osman’da Yunan Süngüsü (Yay. Haz. O. Hülagü – A. R. Özalp), İstanbul, 2001.
• Mehmed Bahaeddin, “Makam-ı İftanın Bir Fetvası Münasebetiyle”, İslam Mecmuası, c. I, Sayı 9, 10 Receb 1332.
• Mısıroğlu, Kadir, Kurtuluş Savaşı’nda Sarıklı Mücâhidler, İstanbul, 2007
• Mustafa Fehmi, “İstanbul Ahalisine Beyanname”, Sebilürreşad, c. XIX, Sayı 492, 16 Kânunusani 1338.
• Mustafa Fehmi, “Bursa’daki Ulucami”, Sebilürreşad, c. XIX, Sayı 477, 23 Nisan 1337.
• Selçuk, İlhan, Yüzbaşı Selahattin’in Romanı, İstanbul, 1987.
• Selvi, Haluk, “Mütareke Döneminde Siyasi Mağdurlar ve Mağdurin-i Siyasiye Teavün Cemiyeti”, SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, c. 10/1, 2008.
• Tepeyran, Ebubekir Hazım, Belgelerle Kurtuluş Savaşı Anıları, İstanbul, 1982.
• Türkmen, İsmail, “I. TBMM Hükümeti Döneminde İsmail Fazıl Paşa’nın Nafia Vekilliği Görevi (1920-1921)”, Sosyal Bilimler Dergisi, c. X, Sayı 3, 2008.
• Üryanizade Vahid, “Türkçe Hutbe Örneklerinden”, İslam Mecmuası, c. IV, Sayı 53, 23 Recep 1335.
• Yakut, Esra, “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Müftülerle İlgili Gerçekleştirilen Hukukî Düzenlemeler”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. III, No 1, 2003.
• Zengin, Zeki Salih, “Kurtuluş Savaşı Döneminde ve Cumhuriyet’in Başlarında Türkiye’de Medreseler ve Din Eğitimi”, AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XLIII, Sayı 2, 2002.
• Zürcher, Erik Jan, Milli Mücadelede İttihatçılık, İstanbul, 1995.
• “Âli Karar – Üç ref kararı”, Hâkimiyet-i Milliye, 10 Mayıs 1929.
• “Bursa Ahalisinin Tecavüzâtı Red ve Takbihleri”, İ’tisam, 8 Şaban 1337.
• “Bursa’da Eşkıya İstisali”, Polis Mecmuası, c. V, Sayı 98, 1 Şubat 1334. s “Büyük Millet Meclisinde dün encümen seçimleri yapıldı”, Ulus, 9 Kasım 1944.
• “Darü’l-Hilafet Bab-ı Fetvasının Bir İftası”, İslam Mecmuası, c. I, Sayı 6, 27 Cemaziyülevvel 1332.
• “Fetva-yı Şerife Suretidir”, Takvim-i Vekayi, 21 Receb 1338.
• “Fetava-yı Şerife”, Hâkimiyet-i Milliye, Sene 1, Sayı 27, 5 Mayıs 1336.
• “Hilyei Fahri Alem”, Akşam, 1 Ocak 1945.
• “İşgal Altında Bursa”, Yeni Mecmua, c. IV, Sayı 75, 1 Mayıs 1923.
• “İzaha Muhtaç Bir Nokta”, Sebilürreşad, c. XXIV, Sayı 600, 15 Mayıs 1340.
• “Meclis Encümenleri”, Hâkimiyet-i Milliye, 8 İkinci Teşrin 1941.
• “Millî Mücadele’nin İlk Kabinesi”, Tarih Konuşuyor, c. I, Sayı 4, Mayıs 1964.
• “Reis-i Cumhur Hazretlerinin Iyd-i Fıtır Münasebetiyle Hususî Ziyaret ve Tebrikâtı Kabul Saatleri”, Hakimiyet-i Milliye, 12 Nisan 1926.
• “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin Kuruluşuna Ait Bazı Vesikalar”, Tarih Vesikaları, c. I, Sayı 6, Nisan 1942.
• “Yine Anadili ile Hutbe Meselesi”, İslam Dünyası, c. I, Sayı 20, 23 Kânunuevvel 1329.