Kanûnü’l Mes’ûdî’de Meridyen Belirleme Yöntemleri ve Hint Dairesi

Yıl 2024, Sayı: 24, 183 - 224, 30.12.2024

Hale Geyik

https://doi.org/10.16947/fsmia.1609841

Öz

Ebu’l Reyhân Muhammed bin Ahmed el-Bîrûnî, 11. yüzyılın en önemli matematik
ve astronomi bilginlerindendir. Kânûnü’l Mesûdî fi’l-Hey’e ve’l-Nucûm kitabı döneminin
kuramsal astronomi konuları, astronomi cetvelleri ve astrolojik yöntemlerini anlattığı
eseridir. Bu makalenin konusu Kânûnü’l Mes’ûdî’deki günortası/boylam (nısfün’nehâr)
belirleme yöntemleri ve buna bağlı olarak Hint Dairesinin anlatıldığı bölümün
incelenmesidir. Makalede söz konusu bölüm tahkikli metin oluşturularak Türkçeye
çevrilmiş, yöntemin prensipleri analiz edilmiş ve matematiksel yorumu yapılmıştır. E.
S. Kenndy’nin, Bîrûnî’nin anlattığı yöntemlerden sadece sonuncusu hakkında kısa bir
çalışması bulunmaktadır. Makalemizde Bîrûnî’nin analiz ederek anlattığı yöntemlerin
tümü açıklanmıştır. İki bölümden oluşan makalenin ilk bölümünde Hint dairesinin iz
sürümü yapılmıştır. Batlamyus’ta görülmeyen Hint Dairesinin Siddhantalarda ve ardından
İslam Dünyası zîcleri ve (hey’e) kuramsal astronomi eserleri içeriğindeki tarihsel gelişimi
incelenmiştir. Yapılan bu iz sürümünde ayrıca Bîrûnî’nin Hint Dairesi kavramını literatüre
kazandıran kişi olma olasılığı sorgulanmıştır. Bu kavramsallaştırma çabasına bağlı
olarak, Bîrûnî’nin çalışmalarındaki öğretici metodu ve kavramsallaştırma konusundaki
özenli gayreti meridyen belirleme konusu merkeze alınarak ve diğer kitaplarından
örnekler verilerek ortaya konmuştur. İkinci bölümde ise Kânûnü’l Mesûdî’de yer alan
kısmın çevirisi ve şekillerin güncel çizimleri yapılarak yorumlanmıştır. Makalede ayrıca
Kânûnü’l Mesûdî’nin farklı yazmaları incelenerek anlatılan geometrik modelin İstanbul
enlemine göre yeni bir çizimi yapılmıştır. Söz konusu çizimler eserin farklı yazmaları
karşılaştırılarak, Oxford Bodleain 516 ve Velüyüddin Efendi 2277 kopyaları temel
alınarak oluşturulmuştur. Çeviri ve kritik metin ise kitabın basılı Haydarabat1 basılı metni, Oxford Bodleain 516, Veliyüddün 2277, Berlin 1613 ve Kandilli 364 yazma nüshaları
karşılaştırılarak yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bîrûnî, Kânûnü’l Mesûdî, astronomi, günortası, meridyen, Hint Dairesi, Siddhanta, zîc

Meridian Determination Methods in Masudic Canon and Indian Circle

Öz

Ebu’l Reyhân Muhammed bin Ahmed al-Birûnî is one of the most important mathematics
and astronomy scholars of the 11th century. In his book al-Qānūnu’l Masʿūdī
fiʾal-Hayʾa waʾl-Nucūm, he describes theoretical astronomy subjects, astronomy tables
and astrological methods of his period. This paper aims to examine the meridian line
(nisfunʾnehâr) determination methods in al-Qānūnuʾl Masʿūdī and the section where the
Indian Circle is explained. In the article, the section in question was translated into Turkish
by creating a critical text, the principles of the method were analyzed and its mathematical
interpretation was fulfilled. E. S. Kennedy has a short study on only the last of the methods
described by Bīrūnī. In our study, all the methods that Bīrūnī analyzed are explained. In
the first part of the two-part article, a tracing attempt of the Indian circle was made. Indian
Circle is not seen in Ptolemy’s studies. The historical development of it in the Siddhantas
and in the content of the zîjs and (hayʾa) theoretical astronomy works of the Islamic World,
were examined. In this tracing attempt, the possibility of Bîrûnî being the person who
introduced the concept of the Indian Circle to the literature was questioned. Depending
on this conceptualization effort, Bîrûnî’s didactic method in his works and his meticulous
effort in conceptualization are revealed by focusing on the issue of meridian determination
and by giving examples from his other books. In the second part, the translation of methods
regarding determining the meridian line and the updated drawings of the figures were
interpreted. In the article, different manuscripts of al-Qānūnu’l Masʿūdī were examined
and a new drawing of the described geometric model was made according to the latitude
of Istanbul. The drawings in question were created by comparing different manuscripts of
the work, based on the copies of Oxford Bodleian 516, Velüyüddin 2277. The translation
and critical text were made by comparing the printed Hyderabad edition of the book, Oxford
Bodleian 516, Veliyüddün 2277, Berlin 1613, and Kandilli 364 manuscript versions.

Anahtar Kelimeler

Biruni, Masudic Canon, astronomy, midday, meridian, Indian Circle, Siddhanta, zij

Kaynakça

• Ali Kuşçu - Alâ’eddin Ali b. Muhammed es-Semerkandî, Er-Risâletü’l-Fethiyye, İstanbul, Yeni Cami, 01176-022; www.portal.yek.gov.tr. (Erişim Tarihi: 01.03.2024).
• Ahmed Ziyâ bin Rızâ, Rubu Tahtası Yapım Kılavuzu, (Rub’u Dâirenin Esâsı ve Usûl-i Tersîmi), M. Şinasi Acar - Atilla Bir - Mustafa Kaçar, İstanbul, Ofset Yapımevi, 2014.
• Bir, Atilla - Kaçar, Mustafa - Geyik, Hale, “el-Bîrûnî’nin et-Tefhîm (Astrolojiye Giriş Kitabı) Sorulan Sorular Çerçevesinde Bu Kitabın Klasik Dönem Eğitimi Yönünden Önemi”, Ekmeleddin İhsanoğlu’na Armağan, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2021.