Showing The Primary Long Vowels in the Diwan Lughat at-Turk by Mahmud al-Kashgari

Yıl 2007, Sayı: 24, 117 - 128, 20.02.2014

A. Nurmuhammedov

Öz

The book called Diwan Lughat at-Turk is the work of the first Turkolog Kashgarlı Mahmut who lives XI. century. It is a very important work which shows us the case of Turkish dialects about thousand years ago. In thıs historical dictionary behind thousands of words it is also given knowledges about the pronounciation of voices. The primary long vowels which existed in Proto-Turkic period have been preserved systematically in Turkmen Turkish, Yakut and Khalaj, but almost wholly disappeared in the other Turkish dialects. This phenomena has been an original subject in various researches and discussions since 19th century. In this article it is studied the showing shapes of the primary long vowels in Diwan. About this, it is put forwarded with examples how to use the primary long vowels in Turkmen Turkish in Diwan.

Anahtar Kelimeler

Mahmud al Kashgari; Diwan Lughat at-Turk; Turkmen Turkish; Long Vowel; Primary Long Vowel

Kaşgarlı Mahmut'un Divanı'nda Aslî Uzun Ünlülerin Gösterilişi

Öz

XI. asırda yaşamış ilk Türkolog Kaşgarlı Mahmut'un Divanü Lügat'it-Türk adlı eseri Türk lehçelerinin bundan yaklaşık bin yıl önceki durumunu gösteren çok önemli bir kaynaktır. Bu tarihi sözlükle binlerce kelimenin yanında seslerin telaffuzuyla ilgili bilgiler de verilmektedir. Türkçenin Ana Türkçe devresinde mevcut olup günümüzde en çok Türkmen Türkçesinde ve daha az olmak üzere Saha Türkçesi ve Halaç Türkçesi gibi lehçelerde sistemli olarak korunan, geriye kalan lehçelerde hemen hemen tamamen kaybolan asli uzun ünlüler, 19. yüzyıldan beri çeşitli araştırmalara ve tartışmalara konu olmuştur. Bu makalede asli ünlü uzunluklarının Divan'da gösteriliş şekli üzerinde durulmuştur. Bununla ilgili olarak Türkmen Türkçesindeki aslî uzun ünlülerin Divan'da nasıl kullanıldığı örneklerle ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kaşgarlı Mahmut; Divanü Lügati't-Türk; Türkmen Türkçesi; Uzun Ünlü; Aslî Uzun Ünlü

Kaynakça

• Türkmenbaşı Saparmırat, Ruhnama, Aşgabat, 2001.
• Ahallı S., Mahmud Kaşgarının Sozlüği ve Türkmen Dili, Aşgabat, 1958.
• Ahallı S., Slovar’ Mahmuda Kaşgarskogo i Turkmenskiy Yazık, Avtoref Kand. Dis., Aşhabad, 1968.
• Ahundov A., Azerbaycan Dilinin F onemlâr Sistemi, Baku, 1973.
• Arazkulıyev S., Mahmut Kaşgarı ve Türkmen Dilinde Garındaşlık Adalgaları, Türkme- nistanda Ilım ve Tehnika, 2001, No: 1.
• Atalay Besim, Divanü Lugat-it Turk Tercümesi, 1. Baskı: Ankara, 1939—1943; II. Baskı: Ankara, 1985—1986; 111. Baskı: Ankara, 1991—1992; IV. Baskı: Ankara, 1998—1999.
• Biişev A., “Perviçnıe” Dolgie Glasnıe v Tyurkskih Yazıkah, Ufa, 1963.
• Borovkova T. A., Grammatiçeskı'y Oçerk Yazıka “Divana Lugat—it Turk”, Avtoref. Kand. Dis., L., 1966.
• Dmitriev N. K., Dolgie Glasnie v Turkmenskom Yazıke, İssledovaniya po Sravnitel’noy Grammatike Tyurkskih Yazıkov, Ç. 1. Fonetika, M., 1955.
• Dmitriev N. K., Dolgie Glasnıe v Yakutskom Yazı/ce, İssledovaniya po Sravnitel’noy Grammatike Tyurkskih Yazıkov, Ç. 1. Fonetika, M., 1955.
• Dmitriev N. K., Vtoriçnıe Dolgotı v Tyurkskih Yazıkah, İssledovaniya po Sravnitel’noy Grammatike Tyurkskih Yazıkov, Ç. l. Fonetika., M., 1955.
• Drevnetyurkskiy Slovar’, L., 1969.
• D’yaçkovskiy N. D., Vokalizm Yakutskogo Yazıka (Eksperimental’no-Fonetiçeskoe Issl. ), Avtoref. Kand. Dis., L., 1966.
• Guzev V. G. — N.A Dulina, Pervaya Tyurkologiçeskaya Konferentsiya ve Leningrade, Tyurkologiçeskiy Sbornik, 1970, M., 1970.
• İshakov F. G., Dolgie Glasnıe v Tyurskih Yazıkah, İssledovanı'ya po Sravnitel’noy Grammatike Tyurkskih Yazıkov, Ç. l., Fonetika, M., 1955.
• Kononov A. N., Mahmud Kaşgarı'y va Uning ”Divana Lugat-it Turk" Asari, Uzbek Tili ve Adabiyoti, 1972, No: 1.
• KAŞGARLI MAHMUT’UN DİVANI'NDA ASLî UZUN ÜNLÜLERİN GÖSTERİLİŞİ 127
• Kononov A. N., Mahmud Kaşgarskiy i Ego “Divanu Lugat-it Turk“, Sovetskaya Tyur- kologiya, 1972. No: 1.
• Kononov A. N., Grammatika Yazıka Tyurkskih Runiçeskih Pamyatrıikov VII—LX vv., L., 1980.
• Mahmud Kaşgariy, Tu'rkı'y Suzlar Devoni (Divanu Lugat—it Türk), Üç Tomluk, Tercimon va Neşirga Tayyarlavçi Fil. Fan. Kand. S. M. Mutallibov, Taşkent, 1960.
• Malov S. E., Pamyatniki Drevrıelyurkskoy Pis ’memnosti, M.-L., 1951.
• Muttallibov S. M., “Divorıu Lugat—it Turk” Mahmuda Kaşgarskogo (Perevoai, Kom- mentarı'y, İsslea'ovarıie), Avtoref. Dokt. Dis., Taşkent, 1967.
• Nazar Gulla, Mahmut Kaşgarı ve Onuiı' Meşhur So'zlu'ginı'îı Tazea'en Açılışı, Türkmenis— tan, 9 Şubat, 2000. .
• Nurmuhammedov A. M., Kaşgarmıfı “Divanı” ve Turkmen Dilinih Çekimli Sesleri, Türkmenistanda Ihm ve Tehnika, 2000, No: 6.
• Nurmuhammedov A. M., Kaşgarınıh "Divanı” ve Türkmen Dilinirî Çekimsiz Sesleri, Türkmenistanda İlim ve Tehnika, 2000, No: 7.
• Poliyanov E. D., K Voprosu o Dolgih Glasnıh v Obşçeturetskom Prayazıke, Dok1., AN SSSR. Seri. “V”, 1927, No 7.
• Polivanov E. D., Vvedenie v Yazıkoznarıie Dlya Vostokovedmh Vuzov, L., 1928.
• Radlov V. V., Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy, T. I-IV. — SPb. 1893-1911; II. Neşri. M., 1969.
• Ryasyanen M., Materialı po İstoriçeskoy F onetike Tyurkskih Yazıkov, M., 1969.
• Sarıhanov M., Mahmut Kaşgarı — Beyik Alım, Ka'mil Mugallım, Mugalhmlar Gazeti, 10 Mayıs, 1999.
• Sarıhanov M., Mahmut Kaşgarı Oğuzlarııî Dili Hakında, Türkmenistanda 111m ve Tehnika, 1999, No: 2.
• Sevortyan E. V., Etimologı'çeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, Obşçetyurkskie i Mejt— yurkskie Osnovı na Glasme, M., 1974.
• Sevortyan E. V., Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, Obşçetyurkskie i Mejt- yurkskie Osnovı na Bukvu “B”, M., 1978.
• Sevortyan E. V., Etimologı'çeskı'y Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, Obşçetyurkskie i Mejt- yurkskie Osnovı na Bukvu “V”, “G”, “D”, M., 1980.
• Sovetskaya Tyurkoiogiya, 1972, No: 1.
• Söyegov M., Mahmut Kaşgarımfı Golyazması: Tapıp goçu'renler, Tercime ve Neşir Edenler, Türkmenistanda Ilım ve Tehnika, 2000. No: 4.
• Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurkskih Yazıkov, Fonetika, M., 1984.
• Türkmen Dili, 19 Şubat, 2000..
• Şçerbak A. M., Grammatiçeskiy Oçerk Yazıka Tyurkskı'h Tekstov X-XIII vv. iz Vostoç— nogo Turkestana, M.—L., 1961.
• Şçerbak A. M., 0 T yurkskom Vokalizme, Tyurkologiçeskie İssledovaniya, M.—L., 1963.
• Şçerbak A. M., Sravnitel ’naya F onetika Tyurkskih Yazıkov, L., 1970.
• Uzbek Tili va Adabiyoti, 1972, No: 1.
• Uzbek Tili va Adabiyoti, 1972, N0: 2.
• Veyisov B., Mahmut Kaşgarı — Go'rnükli Dı'lçı', Türkmen Dili, 28 Şubat, 2001.
• Brockelman G., Mittel Türkischer Wort Shatz Nach Mahmud al Kaschgaris “Diwan Lugat-at Türk”, Budapescht—Leipzig, 1928.