İslam Devletinde İdare Teşkilatının Ortaya Çıkışı: Divanın Teşkilatının Kuruluşu

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 1, 1 - 28, 11.06.2020

Hamza Al , Yakup Köseoğlu

Öz

Müslümanların devletleşme süreci, her şeyden çok Divan teşkilatıyla ilişkilidir. İslam devletinin idari yapısı, Divan teşkilatıyla birlikte oluşmuş, kurumsallaşmış ve bürokratikleşmiştir. Müslümanların, İran ve Bizans’tan esinlenerek kurdukları Divan teşkilatı, zamanla gelişerek İslam devletinin temel kurumlarından birisi haline gelmiştir. Bu anlamda Divan, devlete dair idari, mali ve askeri işlerin kayıt altına alınmasını ve bu işlerin yürütülmesini ifade eder. Divan kelimesinin anlamındaki şeytanilik ise, bir yönüyle bürokrasinin doğasını anlatır.
Tarihçilerin aktardığına göre, Divan teşkilatı, Halife Ömer döneminde yapılan istişare sonucu kurulmuştur. Kuruluş aşamasından Sasani ve Bizans Divan geleneklerinden esinlenilmiştir. Özellikle aşırı derecede artan gelirlerin tanzim edilmesi ile sayıca artan askerin kayıt altına alınması gerekliliği, Divanın kuruluşunda etkili olmuştur. İslam devletlerinde bürokrasi, Divan üzerinden gelişmiştir. Divan, yazışmaların öğrenildiği, bürokrasi dilinin geliştirildiği, bürokratların yetiştirildiği kurum haline gelmiştir.
Divan teşkilatının kurulması, kayıtların tutulması, kâtip istihdamı ve Divanının yönetimi konusunda başlangıçtan itibaren Müslümanlar zorluk çekmemişlerdir. Bunda çevre ülkeleri tanımış olmalarının ve gerekli olan insan kaynağına sahip olmalarının etkisi vardır.
İdari yapının oluşumu ve gelişim sürecinde dört dönemden bahsedilebilir. Divan teşkilatının temelleri Halife Ömer döneminde atılmıştır. Halife Muaviye döneminde Divanlar güçlendirilmiş ve yeni Divanlar kurulmuştur. Halife Abdülmelik b. Mervan ve Hişam b. Abdülmelik dönemlerinde yeniden yapılandırılmıştır ve kurumsallaşmıştır.
Bu dönemde, özellikle Divanü’l-Haraç üzerinden mali işler, Divanü’l-Cünd üzerinden askeri işler, Divanü’r-Resail üzerinden resmi yazışmalar ve Divanü’l-Berid üzerinden haberleşme, istihbarat ve resmi posta işleri yürütülmüştür.
Başlangıçta yerel dillerde de tutulan Divan kayıtları zamanla Arapçaya çevrilmiş ve Arapça devlet dili haline gelmiştir. Divanlarda çalışan ve yerel dilleri bilen zimmi kökenli kâtipler bundan tedirginlik duysalar da, zamanla Arapçaya vakıf olarak etkinliklerini sürdürmüşlerdir.
Çalışmada ele alınan ilk dönem Divan teşkilatı ile ilgili fazla kayıt olmaması bir şansızlıktır. İsyanlar ve kayıt materyallerinin zayıflığı nedeniyle, tarihçiler bu dönemin Divanları ile ilgi fazla bilgi aktarmamışlardır. Buna rağmen idare, kamu yönetimi ve bürokrasi açısından Divan teşkilatı daha fazla incelenmeğe değer bir konudur.

Anahtar Kelimeler

Divan Teşkilatı, Divan Teşkilatının Ortaya Çıkışı, Divan Kayıtlarının Arapçaya Aktarılması, İslam Devleti

Kaynakça

• BARIŞ, Mustafa Necati, “Hz. Ömer’in Yönetim Anlayışı”, Diyanet İlmi Dergisi, Cilt 54, 2018, ss.121-148. BOZKURT, Nebi, “tıraz”, https://islamansiklopedisi.org.tr/tiraz. ÇETİN, Osman, “Hürmüzan-ı Farisi”, https://islamansiklopedisi.org.tr/hurmuzan-i-farisi. ÇİL, Halit, “İslam Tarihinde İlk Düzenli Ordunun Kuruluşu”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 2013, ss. 78-108. DAHLAN, Malik R., The Hijaz: The First Islamic State, Oxford University Press, New York. DURİ, Abdulaziz, “divan”, https://islamansiklopedisi.org.tr/divan--devlet#1 DURİ, Abdulaziz, İlk Dönem İslam Tarihi, Çev. Hayrettin Yücesoy, Endülüs Yayınları, İstanbul 1991. EBU YUSUF, Kitabu’l-Haraç, Çev. Ali Özek, Hisar Yayınevi, İstanbul, 1973. EL BELAZURİ, Fütühu’l Büldan, Çev. Mustafa Fayda, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları. Ankara, 1987. EL-A’ZAMİ, M. Mustafa, Hz. Peygamber’in Kâtipleri, Çev. Durak Pusmaz, İnkilap Yayınları, İstanbul, 2017. EL-CABİRİ, Muhammed Abid, Arap-İslam Siyasal Aklı, 2. Baskı, Çev. Vecdi Akyüz, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2001. ERKAL, Mehmet, “Amil”, https://islamansiklopedisi.org.tr/amil. FAYDA, Mustafa, “ata”, https://islamansiklopedisi.org.tr/ata--atiyye. FAYDA, Mustafa, “fey”,https://islamansiklopedisi.org.tr/fey. FAYDA, Mustafa, “İktisadi Durum”, İslam Tarihi ve Medeniyeti: Raşid Halifeler Dönemi, Cilt 2, Edit. Mehmet Önal ve Ali Kapar, Siyer Yayınları, İstanbul, 2018. FAYDA, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, 4. baskı, M.Ü.İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 2019. HAMİDULLAH, Muhammed, İslam Peygamberi, Cilt 2, Çev. Salih Tuğ, Yenişafak Yayınları, Ankara, 2003. HAMİDULLAH, Muhammed, İslam’da Devlet İdaresi, Çev. Hamdi Aktaş, Beyan Yayınları, Ankara, 2007, ss.175-190. HAMMAŞ, Necdet, “Emevileri Döneminde Mavali ve Zimmilerin İdaredeki Rolü”, Çev. İrfan Aycan, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37, Ankara, 1997. HARAKAT, İbrahim, “berid”, https://islamansiklopedisi.org.tr/berid. http://www.lugatim.com/s/divan. .https://en.wikipedia.org/wiki/Divan. https://islamansiklopedisi.org.tr/hisam-b-abdulmelik. https://www.britannica.com/topic/divan-Islamic-government-unit İBN HALDUN, Mukaddime, Cilt 1, Çev. Halil Kendir, Yenişafak Yayınları, Ankara, 2004. İBN SA’D, Kitabü’t Tabakati’l Kebir: Basrarılar, Bağdatlılar, Şamlılar, Mısırlılar ve Diğerleri, Cilt 9, Çev. Heyet, Siyer Yayınları, İstanbul. İBN SA’D, Kitabü’t Tabakati’l Kebir: Mekke, Taif Yemen, Yemame, Bahreyn ve Küfe Ashabı, Tabiin ve Tebeu’t Tabiin, Cilt 8, Çev. Heyet, Siyer Yayınları, İstanbul. İBN SA’D, Kitabü’t Tabakati’l Kebir: Muhacir ve Ensar’dan Bedir’e Katılanlar, Cilt 3, Çev. Heyet, Siyer Yayınları, İstanbul. İBNÜ’L ESİR, El Kamil Fi’t Tarih, Cilt 2, Çev. Beşir Eryarson, Bahar Yayınları, İstanbul, 1985. İĞDİ, Ahmet, “İslam Tarih Yazıcılığına Etkisi Bakımından Hz. Ömer Dönemi”, Din ve Bilim, 1(2), ss. 128-137. KALLEK, Cengiz, “haraç”, https://islamansiklopedisi.org.tr/harac. KAVAS, İsmail, “Sırru’l Esrar’ın Kökenine Dair Bazı Sorunlar”, Journal of History Studies, V. 10, 3, 2018, ss. 121-130. LEWİS, Bernard, Tarihte Araplar, Çev. H.Dursun Yıldız, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1979. MAVERDİ, Ebu’l Hasan Habib, el-Ahkamü’s Sultaniye, Çev. Ali Şafak, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1976. OLGUN, Sibel, Birinci Abbasi Döneminde Kitabet, Yüksek Lisans Tezi, SÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006 ÖNER, Abdulkerim, Dört Halife Dönemi’nde Beytülmal, Siyer Yayınları, İstanbul, 2019. SABUNCU, Ömer, “Hz. Ömer Dönemi Kurumsallaşma Faaliyetleri”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl 23, Sayı 39, Haziran 2018, ss. 135-154. SHAFRİTZ, Jay M. (Ed.), İnternational Encyclopedia of Public Policy and Administration, V.2, Routledge, New York, 2018. SUÇİN, Muhammed. H. “Arapça Çeviri Geleneği: Altın Dönem”, Journal of Turkish Studies, 33 (2), 2009, ss. 111-138. SÜMER, Faruk, “dihkan”, https://islamansiklopedisi.org.tr/dihkan. ŞİBLİ, Numani, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, Çev. Talip Yaşar Alp, Mahya Yayıncılık, İstanbul, 2015. ŞİMŞİR, Mehmet, Raşid Halifeler Döneminde İdare Sistemi ve Divan Teşkilatı, İstem, Yıl 3, Sayı 6, 2005, ss. 265 – 280. TABERİ, Ebu Cafer b. Cerir, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, Cilt 5, Çev. Zakir Kadiri Ugan ve Ahmet Tamir, MEB Yayınları, Ankara, 1991. TERZİ, Mustafa Zeki, “Emevilerde Kara Ordusu Teşkilatı”, OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 9, 1997, ss. 41-88. TERZİ, Mustafa Zeki, “Hz. Muhammed Döneminde Sünnetin Yazılması”, İslam Tarihi, http://www.islamtarihi.info/2017/02/hz-peygamber-doneminde-sunnetin-yazlmas.html. YAZICI, Mahmut, “Hz. Ömer’in Oluşturduğu Divanların Sahabilerle İlgili Bilgilerin Tespitine Etkisi, Namık Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, 2015, ss. 30-56. YAZICI, Şehba, “Hz. Peygamber Döneminde Amillik”, İslam Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı 3, Bahar 2018, ss. 50-118. YAZICI, Tahsin, “Mezrüban”, https://islamansiklopedisi.org.tr/merzuban. YILMAZ, Metin, “Emevi ve Abbasi Döneminde İç İstihbarat”, İSTEM, Yıl 6, Sayı 12, 2008, ss. 175-193. YÜKSEL, Mücahit, “Emeviler Dönemindeki Tarih Çalışmalarına Genel Bir Bakış ve Dönemin Siyasi Olaylarının Tarih Çalışmalarına Etkisiyle İlgili Bazı Tespitler”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 19, Sayı 2, 2019, ss. 772-792.