An Evaluation on Muhsinzâde Mehmed Pasha’s Waqfs

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 1, 58 - 79, 30.06.2024

Beyhan Şan

Öz

Muhsinzâde Mehmed Pasha, born in Istanbul in 1704, is the son of Grand Vizier Muhsinzâde Abdullah Pasha, one of the important soldiers and statesmen of the 18th century. Muhsinzâde Mehmed Pasha, who held various administrative duties and governorships in Anatolia and Rumelia, was brought to the Grand Viziership twice. He served as his first grand vizier between 30 March 1765 and 6 September 1768; He made the second one between 28 November 1771 and 31 July 1774, and died after the signing of the Küçük Kaynarca Treaty. During his governorship and grand vizierate, he had various charities built in the regions where he served and established waqfs for them. As far as we can determine, the number of these waqfs is nine. Pasha's waqf charity, three of them in Travnik (1179/1765, 1181/1767, 1182/1768), the others in Vodina (1169/1756), Anabolu (1184/1770), Shumen (1186/1772), Skopje (1186/ 1772), Istanbul (1188/1774), in Silistra. Through these waqfs, Pasha had charity built or repaired some of them, such as mosques, medrese (schools of high education), muallimhane (Ottoman Primary-Elemantary Schol), fountain, maktab and derbend. In order to investigate the mentioned waqfs, the related waqf records and books in the Archives of the General Directorate of Waqfs and the Ottoman Archives under the Presidency of State Archives were examined and utilized. With the information obtained, it has been tried to give information about Muhsinzâde Mehmed Pasha's waqf works, income sources, waqf personnel, personnel’s duties, expenses and the functioning of the waqf. In addition, secondary sources and research works related to the subject were used.

Anahtar Kelimeler

Muhsinzâde Mehmed Pasha, Ottoman State, Vodina Waqf, Travnik Waqf, Kacanik and Pirlepe Derbends Waqf, 18th century.

Muhsinzâde Mehmed Paşa’nın Vakıfları Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

1704 yılında İstanbul’da doğan Muhsinzâde Mehmed Paşa, 18. yüzyılın önemli asker ve devlet adamlarından Sadrazam Muhsinzâde Abdullah Paşa’nın oğludur. Anadolu’da ve Rumeli’de çeşitli idari görevlerde ve valiliklerde bulunan Muhsinzâde Mehmed Paşa iki defa sadarete getirilmiştir. İlk sadaretini 30 Mart 1765-6 Eylül 1768 tarihleri arasında; ikincisini ise 28 Kasım 1771/31 Temmuz 1774 tarihleri arasında yapmış, Küçük Kaynarca Antlaşmasının imzalanmasının akabinde de vefat etmiştir. Valilikleri ve sadareti döneminde, görev yaptığı bölgelerde çeşitli hayrât yaptırmış ve bunlar için vakıflar tesis etmiştir. Bu vakıfların sayısı tespit edebildiğimiz kadarıyla dokuzdur. Paşa’nın vakıf hayrâtından, üçü Travnik’te (1179/1765, 1181/1767, 1182/1768), diğerleri Vodina (1169/1756), Anabolu (1184/1770), Şumnu (1186/1772), Üsküp (1186/1772), İstanbul (1188/1774), Silistre’dedir. Paşa, bu vakıflar aracılığıyla sözü edilen şehirlerde cami, medrese, muallimhane, çeşme, mektep ve derbend gibi hayrât yaptırmış ya da bazılarının bakım ve tamirini sağlamıştır. Sözü edilen bu vakıfların araştırılması için Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi ve Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı bünyesindeki Osmanlı Arşivinde bulunan ilgili vakıf kayıtları ve defterler incelenmiştir. Ayrıca konuyla ilgili ikincil kaynaklardan ve araştırma eserlerinden yararlanılmıştır. Elde edilen bilgilerle Muhsinzâde Mehmed Paşa’nın vakıf eserleri, gelir kaynakları, vakıf görevlileri, bunların vazifeleri, masraflar ve vakfın işleyiş şekli hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Muhsinzâde Mehmed Paşa, Osmanlı Devleti, Vodina Vakfı, Travnik Vakfı, Kaçanik ve Pirlepe Derbendleri Vakfı, 18. yüzyıl.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Cevdet Evkaf (C.EV), 185/9218.
• BOA, Cevdet Maarrif (C.MF), 87/4318.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TS.MA.e), 334/8, 334/, 191/5.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
• VGMA, D. 456 (Anadolu Vezir Nezareti), 178/32.
• VGMA, D. 456 (Anadolu Vezir Nezareti), 181/34.
• VGMA, D. 456 (Anadolu Vezir Nezareti), 181/35.
• VGMA, D. 456 (Anadolu Vezir Nezareti), 180/33.
• VGMA, D. 101 (İstanbul Sani Hazine), 330/9.
• VGMA, D. 503 (Anadolu Veziri Sadrıâli), 242/4.
• VGMA, D. 503 (Anadolu Veziri Sadrıâli), 243/5.
• VGMA, D. 503 (Anadolu Veziri Sadrıâli), 237/2.
• VGMA, D. 503 (Anadolu Veziri Sadrıâli), 240/3.
• VGMA, D. 503 (Anadolu Veziri Sadrıâli), 245/6.
• VGMA, D. 1757, Sayfa 272, Sıra 152.
• VGMA, D. 776, Sayfa 65, Sıra 47.
• VGMA, D. 628, Sayfa 711, Sıra 404.
• 2- Kaynaklar ve Araştırma Eserleri
• Ahmed Vâsıf Efendi, Mehasinü'l-Asar ve Haka'iku'l-Ahbar, haz. Hüseyin Sarıkaya, İstanbul: İstanbul: Çamlıca Basım Yayın 2018
• Aksan, Virginia H. Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700-1870, (çev. Gül Çağalı Güven), İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2010)
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, 1982.
• Beydilli, Kemal. “Küçük Kaynarca Antlaşması”, DİA, C. 26. (Ankara 2002), 524-527.
• Bosna-Hersek Vakıfları, C. 4. Ed. Mevlüt Çam, Rahman Ademi, Ankara: VGM Yayınları. 2016.
• Emecen, Feridun. “Abdullah Paşa-Muhsinzâde”, DİA, EK-1, (İstanbul: 2016), 8-10.
• Gökbilgin, M. Tayyib. XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası Vakıflar- Mülkler-Mukataalar, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, 1952.
• Gözübenli, Beşir. “Türk Hukuk Tarihinde Vakıf Mallarının Faizli İşletilmesi Hakkında Tahlili Bir Değerlendirme”, Vakıf Haftası Dergisi, 11, (Ankara 1994), 57.
• İnbaşı, Mehmet. “Üsküp”, DİA, C. 42, (İstanbul: 2012), 379
• İşbilir, Ömer. “Yük”, DİA, C. 44, (İstanbul 2013), 46-48.
• Kayaoğlu İsmet. İslam Kurumları Tarihi, Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayını, 1980.
• Kiel, Machiel, “Travnik”, DİA, 41. (İstanbul: 2012), 308.
• Kiel, Machiel. “Pirlepe”, DİA, Ek-2. (İstanbul: 2016), 402.
• Kiel, Machiel. “Şumnu”, DİA, C. 39, (İstanbul: 2012), 227-230.
• Kiel, Machiel. “Vodina”, C. 43, DİA, (İstanbul 2013), 121.
• Köse, Osman. 1774 Küçük Kaynarca Andlaşması, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2006.
• Kuban, Doğan. “Anadolu-Türk Şehri, Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler”,
• Vakıflar Dergisi (VD). VII (İstanbul 1968): 157-175.
• Kul, Eyüp. “Üsküp Şehrinin İdari Yapısı, Mahalleleri ve Nüfusu (XVII. Yüzyıl)”, Yeni Türkiye Dergisi Rumeli ve
• Balkanlar Özel Sayısı, C. 2 Sayı 67, (2015), 1506-1507.
• Mantran, Robert. 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, ter. M.A.Kılıçbay, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990.
• Mehmed Hâkim Efendi, Hâkim Efendi Tarihi, Haz. Tahir Güngör, Cilt I, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Mehmed Hâkim Efendi, Hâkim Efendi Tarihi, Haz. Tahir Güngör, Cilt II, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Mehmed Süreyya, “Mehmed Paşa (Muhsin-zâde)”. Sicill-i Osmanî, C. IV, Haz. Nuri Akbayar, Eski Yazıdan Aktaran: Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Nagata, Yuzo. Muhsin-Zâde Mehmed Paşa ve Âyânlık Müessesesi, İzmir: Akademi Kitabevi 1999.
• Özcan, Abdülkadir. “Kapıcı”, DİA, C. 24, (İstanbul 2001), 345-346.
• Öztürk, Mehmed Cemal. Şeyh Nureddin Cerrahi ve Cerrahi Takikatı, İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2004.
• Pakalın,Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, C. III, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1972.
• Petek, Ercan. “19. yy. Osmanlı Türkçesi Sözlüklerinden Kâmûs-ı Türkî Üzerinde Art Zamanlı Diyalektolojik Bir İnceleme”, (Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, 2014).
• Sağır, Yusuf. “Osmanlı Su Vakıfları”, Tarihin Peşinde-Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 15, (2016), 464-465.
• Sezen, Tahir. Osmanlı Yer Adları, Ankara: Başkanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2017.
• Uyar, Beyhan. “Muhsinzâde Mehmed Paşa ve Vakıfları” Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2019.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi, C. IV. 1. Kısım, Ankara: TTK Basımevi, 1988, 400.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Türk Vakıf Kurucularının Sosyal Tabakalaşmadaki Yeri 1700-1800”, Osmanlı Araştırmaları, III, (İstanbul 1982): 143-164.