Kanatların Ötesinde: Tavus, Karga, Baykuş ve Bülbülün Türk İslam Edebiyatı ve Kültürel Anlatılardaki Simgesel İzleri

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 1, 114 - 125, 30.06.2025

Pınar Çiftci

Öz

Türk İslam edebiyatı ve kültürü, kuş metaforlarını derin sembolik anlamlarla şekillendiren zengin bir mirasa sahiptir. Bu çalışma tavus, karga, baykuş ve bülbül gibi kuşların Türk mitolojisinde, inançlarında ve tasavvufî-edebî metinlerde taşıdığı simgesel anlamları inceleyerek bu metaforların toplumun estetik, edebî ve kültürel değerleriyle olan ilişkisini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Araştırmada betimsel ve analitik yöntemler benimsenmiş, literatür taraması, metin analizi ve kültürel bağlam ele alınmıştır. Çalışmada tavusun güzellik, hâkimiyet ve bazen kibri temsil etmesi; karganın bilgelik ile hakikatten uzaklaşma arasında gidip gelen anlam dünyası; baykuşun mitolojide ölüm ve yalnızlıkla tasavvufta ise inziva ve tevekkülle ilişkilendirilmesi örneklerle tespit edilmiştir. Ayrıca bülbülün âşığın sevgiliye duyduğu özlemin sembolü olarak kullanımının yanı sıra Azerbaycan Türklerinin kültürel belleğinde vatan sevgisini ve özlemini simgeleyen “Hâr-ı Bülbül” motifi değerlendirilmiştir. Hüsn ü Aşk, Fîhi Mâ Fîh, Mantıku’t-Tayr ve Kutadgu Bilig gibi klasik eserlerden seçilen örneklerle kuş metaforlarının edebî temsil gücü değerlendirilmiştir. Araştırmanın bulguları, kuş sembollerinin yalnızca edebî birer imge değil aynı zamanda kültürel kimliğin, inanç sistemlerinin ve estetik hafızanın taşıyıcıları olduğunu ortaya koymakta, bu unsurların kültürel mirasın aktarımındaki rolüne dikkat çekmektedir

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı , Kuşlar , Kültür , Din , Sembol

Beyond the Wings: Symbolic Traces of Peacock, Crow, Owl and Nightingale in Turkish Islamic Literature and Cultural Narrativese

Öz

Turkish Islamic literature and culture has a rich heritage that shapes bird metaphors with deep symbolic meanings. This study aims to examine the symbolic meanings of birds such as peacock, crow, owl and nightingale in Turkish mythology, beliefs and Sufi-literary texts and to reveal the relationship of these metaphors with the aesthetic, literary and cultural values of the society. Descriptive and analytical methods were adopted in the study, and multidimensional meanings were interpreted through literature review, text analysis and cultural context analysis. The study reveals that the peacock represents beauty, dominance and sometimes arrogance; the crow’s world of meaning oscillates between wisdom and distancing from the truth; the owl is associated with death and loneliness in mythology and with seclusion and trust in Sufism. In addition, the use of the nightingale as a symbol of the lover’s longing for the beloved, as well as the “Hâr-ı Bülbül” motif, which symbolizes the love and longing for homeland in the cultural memory of Azerbaijani Turks, has been evaluated. The literary representational power of bird metaphors is evaluated with examples selected from classical works such as Hüsn ü Aşk, Fîhi Mâ Fîh, Mantıku’t-Tayr and Kutadgu Bilig. The study reveals that bird symbols are not only literary images but also carriers of cultural identity, belief systems and aesthetic memory, and draws attention to the role of these elements in the transmission of cultural heritage.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature , Birds , Culture , Religion , Symbol

Kaynakça

• Açıkyıldız Şengül, B. (2015). Ezidiler: Bir toplumun, kültürün ve dinin tarihi. Alfa Yayınları.
• Aydemir, A. (2013). Kutadgu Bilig ve Dîvânü Lugâtü’t-Türk’te kuşlar. Journal of Academic Social Science Studies (JASSS), 5, 271–297.
• Altuntaş, H., & Şahin, M. (Çev.). (2009). Kur’ân-ı Kerîm Meâli. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Arpaguş, S. (2014). Tasavvufta “Mantuku’t-tayr”, Mevlânâ’da Hz. Süleyman ve kuşdili tasavvuru. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29, 125.
• Bayrak Kaya, E. (2020). Bir Türk masalı Karga Peri ve minyatür tasarım örneği. Sanat Dergisi, 36, 243–262.
• Begenç, C. (1967). Anadolu mitolojisi. MEB Yayınları.
• Bogenbayev, N., & Calmırza, A. (2014). Eski Türk dünya görüşündeki “kut” ve “karga” kavramları. Millî Folklor, 26(13), 69–79.
• Bozan, M. (2012). Şeyḫ Adī’siz Yezidîlik: Yezidîlerin Adī b. Musāfir algısında yaşanan farklılaşmalar. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 53(2), 23–42.
• Buhârî, E. A. M. b. İ. (2001). el-Câmi’u’s-sahîh (Tıb) (M. Z. b. Nasr, Ed.). Dâru Tavki’n-Necât.
• Buran, A. (1991). Yunus’ta hayvan adları ve fonksiyonları. Fırat Üniversitesi Dergisi, 5(2), 117–131.
• Bursevî, İ. H. (2013). Rûhu’l-Beyân tefsiri. Damla Yayınevi.
• Büyükkol, S., & Öztütüncü, S. (2021). Türk mitolojisindeki karga/kuzgun imgesinin çağdaş Türk resim sanatına yansımaları. Motif Akademi Halk Bilim Dergisi, 14(33), 131–145.
• Ceylan, Ö. (2007). Kuşlar Divanı. Kapı Yayınları.
• Ceylan, Ö. (2011). Tavus. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 40, 184. TDV Yayınları.
• Çavuşoğlu, M., & Tanyeri, M. A. (2023). Hayretî Dîvanı: Tenkitli basım. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Çelik, A. (2019). Bülbülün Dîvânında bülbül olmak: Yûnus Emre Dîvânı’nda “bülbül” imgesi. Yeni Türkiye, 25(106), 545–556.
• Çetin, Y. (2017). Türk sanatı bezeme ikonografisi açısından tavus kuşu figürlerinin bir değerlendirmesi. Kesit Akademi Dergisi, 3(9), 5–13.
• Çiftci, P. (2024). Hâkim Mehmed Efendi’nin Siyer-i Kebîr adlı eseri ve muhtevası (Yüksek lisans tezi). Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çiftci, P., & Kurt, A. (2024). Din, edebiyat, kültür bağlamında yılan ve tavus kuşu metaforu. Uluslararası Dorlion Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (DASAD), 2(1), 257–278.
• Çoruhlu, Y. (1999). Türk mitolojisinin ABC’si. Kabalcı Yayınevi.
• Demîrî, K. (1973). Hayâtü’l-hayvan (H. Y. Tavaslı, Çev.). Meral Yayınları.
• Er-Râzî. (1994). Tefsîr-i Kebîr (Mefâtîhu’l-Ğayb) (S. Yıldırım & L. Cebeci, Çev.). Akçağ Yayınları.
• Es-Seyyid Pir Mehmed bin Çelebi. (2017). Âşık Çelebi Dîvânı (F. Kılıç, Ed.). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Eşrefoğlu Rûmî. (2007). Müzekki’n-Nüfûs (A. Uçman, Haz.). İnsan Yayınları.
• Ferîdüddîn Attâr. (2020). Mantıku’t-tayr (M. Çiçekler, Çev.). Kaknüs Yayınevi.
• Gençoğlu, Y. (2023). Eski Anadolu Türkçesi metinlerine göre uğur ve uğursuzluk (13.–15. yüzyıllar) (Yüksek lisans tezi). Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gül, M. (2015). Dîvânü Lugâti’t-Türk’teki hayvan adları. İdil, 4(15), 1479–1502.
• Güneş, Ö., Yeşil, A., & Öğreten, N. (2019). Hüsn ü Aşk’ta anlam çeşitliliği yönünden kuşlar. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 239–260.
• Kalafat, Y. (2002). Balkanlardan Uluğ Türkistan’a Türk halk inançları. Ebabil Yayıncılık.
• Kalafat, Y. (2009). İslamiyet ve Türk halk inançları. Berikan Yayınevi.
• Kalafat, Y., & Turan, A. (2015). Türk halk inançlarında mitolojik devridayım – II. Berikan Yayınları.
• Kaman, S. G. (2015). Baykuş kelimesi ve baykuşla ilgili inançlar üzerine. Turkish Studies, 10(8), 1137–1154.
• Kanar, M. (2008). Büyük Farsça-Türkçe sözlük. Say Yayınları.
• Kanar, M. (2021). Yunus Emre- Divan. Ayrıntı Yayınları.
• Kaplan, M. (1983). Bülbül. Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, 5(2), 832–834.
• Karataş, A., vd. (2021). Türkiye’nin kuşları. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud. (2006). Dîvânü Lugâti’t-Türk (B. Atalay, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaş, A. (2024). Arap edebiyatında göç ve göçmenlik. Turkish Studies - Language and Literature, 209–225.
• Kavak, F. (2013). Klasik Arap edebiyatı kaynaklarında karga motifi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22(1), 117–142.
• Kavak, M. (2019). Antik dönem Hint tıp anlayışı (Suśruta – Caraka – Vāgbhata dönemi) (Yüksek lisans tezi). Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi.
• Kılıç, F. (2022). Nevâyî’nin Fevâyîdü’l-Kiber adlı divanında geçen kuş adları. Uluslararası Uygur Dergisi, 20, 19–30.
• Koca, S. K. (2012). Türk kültüründe sembollerin dili (Yüksek lisans tezi). Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Köse, S. (2019). Türk kültüründe baykuş. Kültür Araştırmaları Dergisi, 1(3), 288–301.
• Kut, G. (1989). Ahmedî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları.
• Kut, G. (1991). Aşık Çelebi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları.
• Levend, A. S. (1984). Divan edebiyatı: Kelimeler, remizler, mazmunlar. Enderun Yayınları.
• Madiyarova, S. (2017). Karakalpak Türkleri: Eski halk inançları (Yüksek lisans tezi). Yıldırım Beyazıt Üniversitesi.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. (2014). Fîhi mâ fîh (A. Gölpınarlı, Çev.). İnkılap Yayınevi.
• Mevlânâ Celâleddîn Rûmî. (2006). Mesnevî (V. İzbudak, Çev.). Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Mutçalı, S. (2012). Arapça-Türkçe sözlük. Dağarcık Yayınları.
• Necefova, M. (2020). Bağımsızlık döneminde Zalimhan Yaqub’un şiirlerinde “Karabağ” teması. Birey ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 231–251.
• Nevâyî, A. Ş. (1989). Fevâyîdü’l-Kiber (Doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Nur, İ. H. (2017). Mesnevide hayvan karakterleri (metaforları). Uluslararası Türk Kültür Coğrafyasında Sosyal Bilimler Dergisi (TURKSOSBİLDER), 2(1), 29–47.
• Ögel, B. (1993). Türk mitolojisi. Türk Tarih Kurumu Yayınları. Önal, M. N. (2009). Kutsalın Türk kültüründeki izleri: Tanrısal simgecilik. Millî Folklor, 82, 61.
• Özbaş, M. (2010). Kurtarıcı kargadan burnu pislikten çıkmayan kargaya: Türk halk anlatılarında karganın dönüşümü. Millî Folklor, 88, 57–65.
• Pala, İ. (2002). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. LM Yayınları. Şeyh Gâlib. (1993). Şeyh Gâlib Dîvânı (N. Okçu, Haz.). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Şokûn, Z. (1984). Gencîne-i Güftâr: Farsça-Türkçe Lügat. Millî Eğitim Basımevi.
• Taberî, E. C. M. b. C. (2010). Tarih-i Taberî (M. F. Gürtuna, Çev.). Sağlam Yayınevi.
• Tarlan, A. N. (2009). Fuzûlî Divanı şerhi. Akçağ Yayınları.
• Tatcı, M. (2021). Yûnus Emre Dîvân (Seçmeler). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Turan, H. Ç. (2012). Tavusla düşüş, Simurgla yükseliş: İslam Orta Çağı’na damgasını vuran kuş risaleleri ve Safîr-i Simurg. Vakıflar Dergisi, 38, 165–172.
• Ünver, İ. (1983). İskender-Name (İnceleme-Tıpkı Basım). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, A. (2023). Hayretî Dîvânı’nda hayvanların şiir estetiğine katkısı. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 31, 597–628.
• Yılmaz, M. A. (2008). Kazaklarda batıl inanışlar. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17(3), 417–430.