Basmacı İsyanı ve Sovyet-Afgan Sınır Anlaşmazlığı (1925-1926)

Yıl 2022, , 65 - 85, 15.06.2022

Mehmet Erkan Kıllıoğlu

https://doi.org/10.19060/gav.1131102

Öz

Türkistan bölgesi ile sınırdaş olan Afganistan, Çarlık Rusyası idaresinin ve Sovyetler Birliği’nin dış politikasında öncelikli bir konumda olmuştur. Afganistan, 19. Yüzyıl’da Çarlık Rusyası ve İngiltere arasında yaşanan nüfuz mücadelesine sahne olmuştur. Büyük Oyun adı verilen bu rekabetin telafisi mümkün olmayacak zararlar vermemesi taraflar Afganistan’ın tampon bölge olması konusunda uzlaşmıştır. Ancak bu rekabet sırasında yaşananlar Çarlık Rusyası’nın, coğrafi engeller olmaması sebebiyle güneydeki Türkistan ve Kazak Bozkırı’ndan gelecek saldırılara karşı olan hassasiyetini arttırmıştır. Çarlık Rusyası bu endişesini halefi olan SSCB’ye miras olarak bırakmıştır. 1917 Ekim Devrimi’nden sonra Türkistan’da, Bolşevik idaresi yerel halk nezdinde kabul görmemiştir. Bölgenin bağımsızlığı önünde bir engel olarak görülen Bolşevik idaresine karşı bir isyan hareketi çıkmıştır. Basmacı İsyanı adı verilen bu hareket yüzünden Türkistan’ı kaybetmek istemeyen Sovyetler, Basmacı İsyanı’nı hızlı bir şekilde sonlandırmaya çalışmıştır. Bu isyan sırasında Afganistan’da üslenen Basmacılar da, Türkistan’daki Sovyet hedeflerine saldırmış ve bu saldırılardan sonra Afganistan topraklarına geri dönmüştür. İsyanı bastırmak isteyen Sovyetler için Basmacıların bu hareket serbestliğini sona erdirmek öncelikli amaç olmuştur. Bu yüzden de iki ülke arasındaki sınırın kontrolü önem kazanmıştır. Ancak yaz kuraklığı sebebiyle iki ülke sınırını çizen Ceyhun ve Penc Irmağı’nın sularının kuruması ve Ceyhun’un suları üzerindeki Orta Tugay Adası ile Afganistan kıyısının birleşmesi bu kontrolü zorlaştırmıştır. Ada ile ilgili bu durum yüzünden iki ülke arasında adanın hükümranlığı ve uluslararası sınır çizgisi konusunda ciddi bir kriz ortaya çıkmıştır. Krizin çözümü için Sovyetler adanın Afganistan toprağı olduğunun kabulüne karşılık, Afgan Devleti’nin Basmacılara gösterdiği müsamahayı sonlandırması istenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Afganistan, Basmacı İsyanı, Enver Paşa, Orta Tugay Adası, Ceyhun Irmağı.

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri: Russian Center for Storing and Studying Documents from Recent History (RTsKhIDNI) RTsKhIDNI, Act of Extraordinary Meeting of the Revolutionary Committee of the Kuliab Province of the Bukhara People’s Soviet Republic, f. 62, op. 2, d. 243, 1. 4, 27 Ocak 1925.
• Foreign Policy Archive of the Russian Federation/ Arkhiv Vneshnei Politiki Rossiiskoi Federatsii (AVPRF)
• AVPRF, Secret Report From Politburo Member and Member of the Collegium of the People’s Commissariat of Foreign Affairs Aralov to Other Politburo Members, f. 05, op. 5, packet 2a, d. 7, II. 6-7, 22 Aralık 1925.
• AVPRF, Secret Report From Politburo Member and Member of the Collegium of the People’s Commissariat of Foreign Affairs Aralov to Other Politburo Members, f. 05, op. 5, packet 2a, d. 7, II. 6, 22 Aralık 1925.
• AVPRF, USSR Plenipotentiary to Afghanistan Stark on Behalf of Tarzi, f. 71, op. 9, p. 4, d. 1, I. 328, 9 Şubat 1926.
• AVPRF, Copy of Translation of a Note From the Afghan Ministry of Foreign Affairs, Signed by M. Tarzi, to Plenipotentiary of the USSR Stark, Kabul, f. 71, op. 9, p. 4, d. 2, I. 152, 15 Ağustos 1926.
• Gazeteler: Canay (takma isim), “Basmacılık Toğrısıda”, Yaş Türkistan, Sayı: 2/3-4, Şubat-Mart 1930, s.5.
• Çokayoğlu, Mustafa, “Qozgalıştan “Qurtuluşğa”, Yaş Türkistan, Sayı: 9-10, 1930, s. 3-4.
• İsimsiz, “Enver Paşa’nın Şehadeti”, Yaş Türkistan, Sayı: 16, 1931, s. 34-35.