XVII. Yüzyılda Osmanlı Hac Menzilleri: Rûznâmçeci İbrahim Efendi Kethüdâsı Hacı Ali Bey’in Tuhfetü’l-Huccâc Risâlesi Örneği

Yıl 2020, Cilt: 13 Sayı: 26, 267 - 298, 10.06.2020

Şerife Eroğlu Memiş

https://doi.org/10.19060/gav.750477

Cited By: 1

Öz

İslam inancına göre hür, akıl sağlığı yerinde ve bâliğ her Müslümanın, sağlık ve imkânı olduğu takdir¬de, ömründe en az bir kere hac yapmakla mükellef kılınması temel esasından hareketle, çeşitli bölgelerde yaşayan Müslümanlar hac ayı olan Kamerî Zilhicce ayının ilk yarısında Mekke’de bulunmak üzere, yaşadıkları yerin Mekke’ye olan uzaklıklarına göre günlerce önceden kalabalık kervanlar halinde Mek¬ke ve Medine’nin yolunu tutarlardı. Anadolu Müslümanları için ideal hac yolu Suriye kervan yolu idi. Şam-Amman-Karak-Ma‘an-Tebuk-Medain-Salih-el-‘Ulâ ve Medine hattından oluşan bu yol tarihi çok eskilere dayanan ve Hicaz’ı Suriye’ye, dolayısıyla Anadolu ve Mezopotamya’ya bağlayan önemli bir kervan yoluydu ve batı yönünde Adana-Konya-Akşehir ve İznik üzerinden İstanbul ve Balkanlara bağlanırdı. Anadolu’yu kuzeyden güneye ve doğudan batıya bağlayan bu ana yollar ve bunlara bağlı diğer tali yollardan gelen hacı adayları Şam’da birleşerek burada oluşturulan hac kervanı ile Hicaz’a gitmek üzere yola çıkarlardı.
Çalışma, Üsküdar’dan Şam’a ve oradan da Medine ve Mekke’ye varıncaya kadar yol üzerinde bulunan menziller, şehirler ve ziyaretgâhların özellikleri ile haccın şartları ve hacda yerine getirilmesi gereken vazifeleri konu edinen Tuhfetü’l-Huccâc adlı risâleyi incelemeyi amaçlamaktadır. Rûznâmçeci İbrahim Efendi Kethüdası Hacı Ali Bey tarafından telif edilen risâlede haccın mahalleri ve şartları an¬latılmış ve hacca niyet eden Müslümanlara toplu bir fihrist, rehber sunulmak istenmiştir. Bu bağlam¬da çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Öncelikle eserin müellifi kısaca tanıtılacaktır. İkinci bölümde, eserin konusu ve bölümleri, dil ve yazılış özellikleri, kaleme alınış gerekçeleri ile içeriği bakımından incelenecektir. Üçüncü bölümde ise, benzer çalışmalarla karşılaştırılarak Hacı Ali Bey’in eserinin farklı olarak dönemine dair söyledikleri tahlil edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

hac, hac yolu, seyahatnâme, 17.yüzyıl, Osmanlı Tarihi

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) MEHMED Edib, Nehcetü’l-Menâzil, VGMA, Trh. 10 Rsani 1250, no: 367. RÛZNÂMÇECİ İbrahim Efendi Kethüdası Hacı Ali Bey, Tuhfetü’l-Huccâc, VGMA, Trh 1057, No: 113. Süleymaniye Kütüphanesi HACI Ali Bey, Menâzil’ül Hac ve Tuhfet’ül Huccac, Süleymaniye Kütüphanesi no. 386. Yayınlanmış Eserler ATALAR, Münir, Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümâyûn ve Surre Alayları, Diyanet İş¬leri Başkanlığı Yay., Ankara 1991. BAKHIT, Muhammad Adnan, The Ottoman Province of Damascus in the Sixteenth Cen¬tury, Librairie du Liban, Beirut 1982. BUZPINAR, Ş, Tufan, “Surre”, TDVİA, C. 37, İstanbul 2009, 567-569. BARBIR, Karl, Ottoman Rule in Damascus, 1708-1758, Princeton University Press, Princeton 1980. CANATAR, Mehmet “Kethüda”, TDVİA, C. 25, İstanbul 2002, s. 332-334. COŞKUN, Menderes, “Osmanlı Edebiyatındaki Hac Seyahatnamelerinin Tiple¬ri”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim: Milletlerarası Kongresi (12-15 Nisan 1999), 2001, s. 189-194. COŞKUN, Menderes, “Osmanlı Hac Seyahatnâmelerinde Hac Yolculuğu”, Os¬manlı Ansiklopedisi, c. 4, Ankara 2000. COŞKUN, Menderes, “Stations of the Pilgrimage Route From Istanbul to Mec¬ca via Damascus on the Basis of the Menâzilü’t-Tarîk ilâ Beyti’llâhi’l-‘Atîk by Kadrî (17th century),” Osmanlı Araştırmaları, XXI, İstanbul 2001. COŞKUN, Menderes, Ottoman Pilgrimage Narratives and Nabi’s Tuhfetü’l-Haremeyn, Durham Üniversitesi 1999, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). ÇAKIR, Merve, “Hac Menzilleri ve el-Hâc İbrahim Efendi’nin Menâzilnâmesi”, Surre-i Hümâyûn, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yay., İstanbul 2008, s. 79-87. DOĞAN Turay, Esra, “Anadolu Hac Güzergâhı: Antakya Menzili”, Kadim Akademi SBD, C. 1. S. 2, 2017, s. 109-124. EICKELMAN, Dale F. and James Piscatori (eds.), Muslim Travellers: pilgrimage, migration, and the religious imagination, Routledge, London 1990, s. 69-84. ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Klasik Dönemindeki Aʻyân” ve “Eşrâf” Üzerine Bazı Bilgiler”, Osmanlı Araştırmaları, C III, 1982, s. 105-118. EROĞLU-Memiş, Şerife, “Tarihi Bir Vesika Olarak Hac Seyahatnameleri: Moralı Bahti’nin ‘Menâsik-i Hacc’ Manzumesi Örneği”, XVIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 2018. EROĞLU-Memiş, Şerife, “‘Nebzetü’l-Menâsik’: en-Nakşibendî el-Muradî’nin Hac Rehberi’nde Kudüs Bahsi”, Dini Tarihi ve Edebi Açıdan Kudüs, DBY Yay., İstanbul 2018, 169-199. EVLİYA Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, sad. Mümin Çelik, İstanbul 1985. FAROQHİ, Suraiya, Hacılar ve Sultanlar, (1517-1638), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstan¬bul 1995.