Social and Political Relations Between Kyrgyz and Uzbeks at XVIII. Century

Yıl 2011, Cilt: 4 Sayı: 8, 139 - 160, 01.09.2011

Döölötbek Saparaliyev

Öz

Political relationships of the Kyrgyz with the Uzbeks and neighbouring nations in Fergana since the 18th century are well traced on documentary basis. They testify about inseparable unity and correlation of their history based on religion and tradition community. Defending together their territories from foreign invaders, they displayed their relative and allied relationships originating traditionally since ancient times. From this point of view their relative correlations and fight against their enemies should be objectively considered basing on documentary sources. The relationships and joint fight against their enemies on the base of main historical documents are revealed in this article. 

Anahtar Kelimeler

Alay, Fergana, Kırgız, Oş, Özbek, Özgön. 

XVIII. Yüzyılda Kırgızlar ile Özbeklerin Sosyal ve Siyasi İlişkileri

Öz

18. yy’dan başlayarak Kırgızların Özbek ve Fergana Vadisinde yaşayan diğer halklarla bağlantıları tarihî belgelerde açık bir şekilde görülmektedir. Belgeler, bu halkların ortak din, dil ve gelenek temelinde tarihî kaderlerinin birliğinin delilidir. Akrabalık ve kardeşlik bağları ile birbirine bağlı olan bölge halkı yabancıların işgaline karşı topraklarını birlikte savunmuşlardır. Bu süreçte onların yaşadıkları bölgeleri, birbirleri ile olan kardeşlik ilişkilerini ve düşmanları ile mücadelelerini belgeler ışığında doğru bir şekilde ortaya koymak gerekmektedir. Makale bu ilişkileri ve işgalcilere karşı verdikleri ortak mücadeleleri temel tarihî kaynaklar doğrultusunda açıklamaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Alay, Fergana, Kırgız, Oş, Özbek, Özgön. 

Kaynakça

• “Materiyalı Po İstorii Ura Tyube” (XVII-XIX. Yüzyıl Yazılı Belgeler Mecmuası), Moskova, 1963.
• “Rossiyskogo Unter-Ofitsera Efremova, A Nıne Kollejskim Asessorom Devyatiletnee Stranstvovaniye i Priklyuçeniya v Buharii, Hive, Persii i İndii i Vozvraşeniye Ottuda Çerez Angliyu v Rossiyu. Pisannoye İm Samim.”, Elyazma, S. Petersburg, 1785. (Moskova Devlet Kütüphanesi Elyazmalar Bölümü ((günümüz V. V. Lenin Kütüphanesi) 68. Fon, No. 276 (M. 6744)).
• “Voyennıye Deystviya Protiv Kokandtsev v 1875-1876 Gg.”, S. Petersburg, 1876.
• ABDRAHMANOV, İ., “Kazak Kayın Saap, Kırgız Isarga Kirgeni”, Bişkek, Moskova, 1948 (Elyazması, Kırgızistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Dil ve Edebiyat Enstitüsü Nadir Elyazmalar Fonu, Demirbaş No. 413).
• AKAYEV, A., Vırastim Tsvetuşiy Sad, Svobodnıy Ot Potryaseniy, “Slovo Kırgızstana”, 29 Ocak 1999, s. 2.
• Arhiv Vneşney Politiki Rossii, Bölüm Cungarskiye Dela, 1741 yıl, Liste 113/1, Dosya 1.
• Arhiv Vneşney Politiki Rossii, Bölüm Kirgiz Kaysatskiye Dela, 1762-1775 yıllar, Liste 122/2, Dosya 14, Varak 264.
• Arhiv Vneşney Politiki Rossii, Bölüm Snoşeniya s Kirgiz-Kaysakami, 1775 yıl, Liste 122/1, Dosya 1.
• ATTOKUROV, S., “Kırgız Sancırası”, Bişkek,1995.
• BARTHOLD, V. V., “İstoriya Kulturnoy Jizni Turkestana”, Leningrad, 1927.
• BARTHOLD, V. V., Karategin, “İzbrannıye Trudı Po İstorii Kırgızov i Kırgızstana”, Bişkek, 1996.
• BARTHOLD, V., Oçerk İstorii Semireçya, Frunze, 1943.
• BERNŞTAM, A., İstoçniki Po İstorii Kirgizov XVIII Veka, “Voprosı İstorii”, No. 11-12, 1946.
• ÇOROBAYEV, A., “Folklorduk Materiyaldar”, (Elyazmalar, Kırgızistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü Nadir Elyazmalar Fonu, Demirbaş No. 105).
• EFREMOV, F., “Stranstvovaniye Filippa Efremova v Kirgizskoy Stepi, Buharii, Hive, Persii, Tibete i İndii i Vozvraşeniye Ottuda Çerez Angliyu v Rossiyu”, (P. Kondırev ile beraber), 3. Baskı, Kazan, 1811.
• TÖRÖKAN UULU, Esenkul, “Sol Kanat Kırgız”, 3. Kitap, Bişkek, 1995.
• Gosarhiv Omskoy Oblasti Rossii, Bölüm 1, Liste 1, Dosya 85.
• Gosarhiv Omskoy Oblasti Rossii, Bölüm 366, Liste 1, Dosya 60.
• Gosarhiv Orenburgskoy Oblasti Rossii, Bölüm 1, Liste 1, Dosya 1.
• Gumilev, L., “Drevniye Tyurki”, Moskova,1993.
• GUREVİÇ, B. P., “Mejdunarodnıye Otnoşeniya v Tsentralnoy Azii v XVII-Pervaya Polovina XIX Veka”, 2. Baskı, Moskova, 1983.
• HASANOV, A. H., “Ekonomiçeskiye i Politiçeskiye Svyazi Kirgizii s Rossiyey”, Frunze, 1960.
• Hodjamkuli-Bek, Balhi, Tarih-i Kipçak-Hani (Çeviri E. Hurşut), “Materiyalı Po İstorii Sredney i Tsentralnoy Azii X-XIX Vv.”, Taşkent, 1988.
• HOROŞKİN, A. P., “Sbornik Statey Kasayuşihsya Do Turkestanskogo Kraya”, S. Petersburg, 1876.
• İstoçnikovedeniye Kırgızstana s Drevnosti Do XIX V., Bişkek, 1996.
• İVANOV, P. P., “Oçerki Po İstorii Sredney Azii” (XVI-XIX. Yy. Ortaları), Moskova, 1958.
• KENENSARİYEV, T., “Kırgızdar Cana Kokon Handığı”, Oş, 1997.
• KOYÇUEV, Turar, Natsiyonalno- Territorialnoe Razmejivanie v Ferganskoy Doline (1924- 1927 gg.). Bişkek, 2001.
• KUZNETSOV, V. S., “Tsinskaya İmperiya Na Rubejah Tsentralnoy Azii”, (XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısı-XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), Novosibirsk, 1983.
• MAANAYEV, E., Pamirskiye Kirgizı (İstoriko Etnografiçeskiy Oçerk), Kandidatskaya Ditsertatsiya, Frunze, 1963
• MARKOV, G. E., “Koçevniki Azii”, Moskova, 1976.
• MASANOV, N. E., “Koçevaya Tsivilizatsiya Kazahov”, Almatı, 1995.
• MAŞRAPOV, T., Znaçeniye Persoyazıçnıh İstoçnikov v İzuçenii İstorii Kırgızstana XVI-XVII Vv., Basılmamış Doktora Tezi, Taşkent, 1989.
• MUHAMMED HAKİM HAN, Muntahab At-Tavarih (Çeviri E. Hurşut), “Materiyalı Po İstorii Sredney i Tsentralnoy Azii X-XIX Vv.”, Taşkent, 1988.
• MUHTAROV, A., K İstorii Narodnogo Dvijeniya v Buharskom Hanstve v Pervoy Çetverti XIX Veka, “İzvestii Otdeleniya Obşestvennıh Nauk Akademiya Nauk Tadjikskoy SSR”, No. 1 (32), 1963.
• MUHTAROV, A., Oçerk Ura-Tyubinskogo Vladeniya vXIX V., Duşanbe, 1964.
• NABİYEV, R. N., “İz İstorii Kokandskogo Hanstva”, Taşkent, 1973.
• NALİVKİN, V., “Kratkaya İstoriya Kokandskogo Hanstva”, Kazan, 1886.
• NİYAZ MUHAMMED HUKANDİ, Tarih-i Şahruhi (Çeviri V. Romodin), “Materiyalı Po İstorii Kirgizov i Kirgizii”, 1. Baskı, Moskova, 1973, ss. 233-237.
• OMOROV, A., “Acibek Datka”, Bişkek, 1996.
• PETROV, K. İ., “Oçerki Feodalnıh Otnoşeniy u Kirgizov v XV-XVIII Vekah”, Frunze, 1961.
• PLOSKİH, V. M., “Kirgizı i Kokandskoye Hanstvo”, Frunze, 1977.
• POTANİN, G. N., Domovaya Letopis Andreeva, “Çteniya v Obşestve İstorii i Drevnostey Pri Moskovskom Universitete”, 4. Kitap, 1870- Moskova, 1871.
• ROMODİN, V., Kondratev, A., Opıt Sopostavleniya Svedeniy İz Kitayskih, Kokandskih i Russkih İstoçnikov, “Sovetskoye Vostokovedeniye”, No. 4, 1958.
• SALAHETDİNOVA, M. A., Soçineniye Muhammed Sadıka Kaşgari “Tazkira-i Hadcagan” Kak İstoçnik Po İstorii Kirgizov, “İzvestii Akademii Nauk Kirgizskoy Respubliki” (Sosyal Bilimler Serisi), c. 1, Sayı: 1, Frunze, 1959.
• SAPARALİYEV, D. B., “Vzaimootnoşeniye Kırgızskogo Naroda s Russkimi i Sosednimi Narodami v XVIII Veka”, Bişkek, 1995.
• SAPARALİYEV, D. B., İz İstorii Ferganı v Seredine XVIII V., “Vestnik Kırgızskogo Gosudarstvennogo Natsionalnogo Universiteta”, (Sosyal Bilimler Serisi), Sayı: 3, 1995.
• SAPARALİYEV, D. B., K Hronologii Kokandskih Praviteley v Seredine XVIII V., “Materiyalı VIII Mejrespublikanskoy Nauçnoy Konferentsii Molodıh Uçenıh Akademii Nauk Kirgizskoy SSR”, Frunze, 1986.
• SAPARALİYEV, D. B., Novıye Svedeniya Ob İstorii Osnovaniya Kokandskogo Hanstva, “Kırgızstan Naşe Oteçestvo: İstoriya Vzaimosvyazey”, Bişkek, 1997.
• SAPARALİYEV, D. B., Zarojdeniye Drujestvennıh Vzaimootnoşeniy Kirgizov s Narodami Sredney Azii i Kazahstana, “İstoriya i Sovremennost”, Frunze, 1982, ss.19-26.
• SAPARALİYEV, D., Vzaimootnoşeniya Kırgızov s Emirom Timurom i Timuridami, “Kırgızstan Naşe Oteçestvo: İstoriya Vzaimosvyazey”, Bişkek: Muras Yay., 1997.
• SAYF AD-DİN AHSİKENDİ, Macmu At-Tavarih, (Çeviri V. A. Romodin), “Materiyalı Po İstorii Kirgizov i Kirgizii”, 1. Baskı, Moskova, 1973, ss. 203-216.
• SIDIKOV, A., Rodovoye Deleniye Kirgiz, “Vasiliy Vladimiroviç Bartholdu”, Taşkent, 1927.
• SİTNYAKOVSKİY, N., Pereçisleniye Nekotorıh Rodov Kirgiz Obitayuşih v Vostoçnoy Çasti Ferganskoy Oblasti, “İzvestiya Turkestanskogo Otdela Russkogo Geografiçeskogo Obşestva”, c. 2, Taşkent, 1900.
• SOKOLOV, Yu. A., Puteşestviye Mir İzzet Ullı v Kokandskoye Hanstvo v 1812 G., “Trudı Sredneaziyatskogo Gosudarstvennogo Universiteta”, Sayı: 78, Taşkent, 1956.
• SOLTONOYEV, B., “Kızıl Kırgız Tarıhı”, c. 1, Bişkek, 1993.
• SUPRUNENKO, G. P., “Kitayskiye İstoçniki O Kırgızah v XVIII-Naçale XIX Vv.”, Frunze, 1979. (Elyazmalar, Kırgızistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü Nadir Elyazmalar Fonu)
• SUPRUNENKO, G. P., “Materiyalı İz Kitayskih İstoçnikov Po İstorii Kırgızov XVIII-Naçalo XIX Vv.”, Frunze, 1976. (Elyazmalar, Kırgızistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü Nadir Elyazmalar Fonu)
• Tauasarulı, Kazıbek Bek, “Tup-Tukiannan Ozume Şeyin”, Almatı, 1993.
• Tsentralnıy Gosudarstvennıy Arhiv Drevnih Aktov Rossii, Bölüm 248, Liste 113, Dosya 1551, Varak 701.
• Tsentralnıy Gosudarstvennıy Arhiv Drevnih Aktov Rossii, Bölüm 248, Liste 113, Dosya 1607.
• Tsentralnıy Gosudarstvennıy Voyenno- İstoriçeskiy Arhiv Rossii, 54. Bölüm 20, Liste 1/47, Dosya 594, Bölük 5.
• Tsentralnıy Gosudarstvennıy Voyenno- İstoriçeskiy Arhiv Rossii, Bölüm 20, Liste 1/47, Dosya 594, Bölük 4.
• VALİDOV, A., Nekotorıye Dannıye Po İstorii Ferganı XVIII Go Stoletiya, “Protokolı Zasedaniy i Soobşeniy Çlenov Turkestanskogo Krujka Lyubiteley Arheologii”, 20. Yıl, Taşkent, 1916.
• VALİHANOV, Ç. Ç., Çernovıye Materiyalı O Kirgizah, “Sobranii Soçineniy v Pyati Tomah”, c. 2, Almata, 1985.
• VALİHANOV, Ç. Ç., Opisaniye Altışara İli Şesti Vostoçnıh Gorodov Kitayskoy Provintsii Nan Lu (Maloy Buharii) v 1858-1859 Gg., “Sobranii Soçineniy v Pyati Tomah”, c. 3, Almata, 1985.
• VİNNİKOV, Ya., Rodo Plemennoy Sostav i Rasseleniye Kirgizov Na Territorii Yujnoy Kirgizii, “Trudı Kirgizskoy Arheologo Etnografiçeskoy Ekspeditsii”, c. 1, Moskova, 1956.